تغییرات اقلیم و تاثیر آن بر سند ملی آمایش سرزمین

امروزه محیط زیست یکی از مسائلی است که ذهن بسیاری از محققان را به خود معطوف کرده و به مهم ترین چالش های قرن حاضر تبدیل شده است. ماهیت مسائل زیست محیطی به گونه ای است که مرزبندی های قراردادی سیاسی، در مورد آن صادق نیست؛ زیرا اجزای تشکیل دهنده محیط زیست دارای پیوستگی، پویایی و تحرک زیادی هستند. ازاین رو هرگونه اختلال، در هر یک از اجزای محیط زیست در یک محدوده جغرافیایی، سایر اجزا و مناطق جغرافیایی را در اقصی نقاط جهان تحت  تاثیر می دهد. تغییرات اقلیمی نیز از این قاعده مستثنا نیست و ماهیت این پدیده به گونه ای است که آثار و پیامدهای آن تمام جهان را تحت  تاثیر قرار می دهد؛ لذا تمامی ارکان جامعه از سطوح ملی، منطقه ای و جهانی برای کاهش آثار و پیامدهای این پدیده، باید با یکدیگر همکاری نمایند.

کلیدواژگان: محیط زیست، اقلیم، آمایش سرزمین

ضرورت و اهداف پژوهش

گرم شدن زمین، افزایش دما و کاهش بارندگی ازجمله پیامدهای تغییرات اقلیمی هستند که حیات بشر و موجودیت حیات را در کره زمین در معرض خطر قرار داده است و هرروز ابعاد آن گسترده تر می شود. هرچند بخشی از تغییرات اقلیمی ناشی از پدیده های طبیعی بوده، اما بررسی ها نشان می دهد که امروزه دخالت های انسانی و انتشار بی رویه گازهای گلخانه ای باعث تشدید اثر گلخانه ای در جو زمین شده و روندهای طبیعی اقلیم در کره زمین را تغییر داده است. این تغییرات منجر به دگرگونی در وضع آب های زیرزمینی و کیفیت آب شده و به طورکلی روند جدیدی را در اقلیم جهانی موجب شده است. این پدیده تمامی کشورهای جهان ازجمله جمهوری اسلامی ایران را نیز در معرض تهدید قرار داده است که آثار و پیامدهای آن را می توان به صورت خشک سالی هایی ممتد و طولانی در کشور مشاهده کرد. به دلیل اهمیت پیامد تغییر اقلیم و  تاثیر آن ها بر برنامه های توسعه کشور و برنامه آمایش سرزمین مطالعه و بررسی این تغییرات حائز اهمیت است. ازاین رو این پژوهش در دو جلد، جلد اول با عنوان «آثار و پیامدها بر سیاست ها و برنامه های آمایش سرزمین» و جلد دوم «ارزیابی روند و پیش نگری اثرات اقلیم در ایران» انجام شده است که به بررسی آثار و پیامدهای تغییر اقلیم و ارائه راهکارهایی جهت کاهش پیامدهای منفی آن پرداخته است.

آثار و پیامدهای تغییرات اقلیم در جهان

مطالعات و بررسی های گسترده ای که در سطح جهان انجام شده بیان می کنند که تغییرات منطقه ای اخیر در دمای کره زمین، پیامدهای انکارناپذیری برای نظام های فیزیکی و زیستی کره زمین در پی داشته است که جمهوری اسلامی ایران نیز از این پیامدها مصون نبوده است. ایران در حال حاضر با چالش های زیادی روبه رو است که در آینده نیز این چالش ها افزایش خواهد یافت. تفکیک پیامدهای تغییر آب وهوا بر نظام های اجتماعی و اقتصادی از افزایش دفعات وقوع سیل و خشک سالی به شدت  تاثیر پذیرفته اند. سیستم آب وهوای کره زمین، در ابعاد جهانی و منطقه ای تغییر کرده است که بخشی از این تغییرات به فعالیت های انسانی نسبت داده می شود که از مهم ترین این تغییرات می توان موارد زیر را برشمرد:

• هوای کره زمین از سال ۱۸۶۰ تاکنون ۰.۲± ۰٫۶ درجه سانتی گراد گرم تر شده است که دو دهه اخیر قرن بیستم و هم چنین سال ۲۰۱۸ در زمره گرم ترین سال های زمین بوده است؛
• الگوهای بارش با افزایش تعداد بارندگی های شدید در بعضی از مناطق تغییریافته و باعث افزایش تعداد بروز رخدادهای حدی مانند سیل ها و خشک سالی ها شده است؛
• فعالیت های انسانی موجب افزایش گازهای گلخانه ای شده که این پدیده نیز افزایش دمای جو زمین را به دنبال داشته و در بعضی مناطق، افزایش آئروسل های حاوی سولفات باعث سرد شدن جو زمین شده است.

ارزیابی روند تغییرات اقلیم در ایران

اقلیم یا آب وهوا، به میانگین شرایط جوی زمینی یا آبی با توجه  به شرایط فصلی و زمانی گفته می شود. معمولاً آب وهوا به وسیله مجموعه تغییرات پارامترهای سطحی و جوی مانند دما، میزان بارش، میزان وزش باد، رطوبت، ابری بودن، رطوبت خاک، دمای سطح آب دریا و غیره تعیین می شود. مجموعه این شرایط در طولانی مدت به همراه اندازه گیری سایر پارامترها مانند حداقل دمای روزانه، طول مدت فصل کشت یا شدت سیلاب ها، اقلیم منطقه را مشخص می کند.

روش های مختلفی برای پیش بینی و ارزیابی تغییرات اقلیمی وجود دارد، اما روش به کار گرفته شده در این پژوهش بر اساس داده های جهانی و نیز مقایسه مدل هاست نه صرفاً میانگین گیری از مدل های مختلف. نتایج این پژوهش بیان کننده تغییرات کلان در میزان بارش و دما در پهنه جغرافیایی کشور است. نتایج حاصل از پیش نگری مدل نشان می دهد که مقادیر دما در سناریوهای مختلف طی دوره آینده نسبت به  دوره ی مشاهداتی (روند زمانی گذشته تا زمان حال)، افزایش خواهد یافت. بیشترین میزان بارش در نواحی شمال و جنوب غرب است که در وهله اول مربوط به عرض جغرافیایی و تغییرات اقلیم در سطح جهانی است و در کنار آن عواملی همچون ارتفاعات، ناهمواری ها و تنوع توپوگرافی مزید علت است که تغییرات و نوسانات را ایجاد می کند.

آثار و پیامدهای تغییرات اقلیم در ایران

یکی از مهم ترین منابع انتشار گازهای گلخانه ای در کشور ناشی از مصرف بی رویه انرژی است. بررسی ها نشان می دهد که مصرف انرژی در ایران به تبعیت از تحولات جمعیتی کشور، فراوانی منابع سوخت های فسیلی و ارزانی حامل های انرژی، افزایش شهرنشینی و رشد صنایع انرژی روند افزایشی قابل توجهی داشته که به تبع آن، میزان انتشار گازهای گلخانه ای نیز افزایش یافته است و باعث تغییرات اقلیمی در کشور می شود. هم چنین جمهوری اسلامی ایران به دلیل شرایط اکولوژیکی، موقعیت جغرافیایی و قرارگرفتن کشور در کمربند خشک کره زمین، در زمره کشورهای آسیب پذیر ناشی از تغییرات اقلیمی شناخته شده و به شدت تحت  تاثیر این پدیده قرار دارد و در آینده نیز بیشتر تحت  تاثیر قرار خواهد گرفت. تغییرات اقلیمی بر جنبه های مختلفی از محیط زیست و هم چنین وضعیت اقتصادی – اجتماعی کشور  تاثیر خواهد گذاشت، به همین دلیل ملاحظات تغییرات اقلیمی در تمامی سطوح برنامه ریزی موضوعی و مکانی باید موردتوجه قرار گرفته و از ابتدای فرایندهای برنامه ریزی های کلان کشور به طور عام و برنامه های آمایش سرزمین باید به طور ویژه بررسی شود. به طور خلاصه از مهم ترین آثار و پیامدهای تغییر اقلیم در کشور تا سال ۲۰۳۰ می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بارش کل کشور به میزان ۹ درصد کاهش خواهد یافت؛
• تعداد روزهای خشک در اکثر نقاط کشور افزایش یافته که این افزایش منجر به وقوع خشک سالی در اکثر نقاط کشور خواهد شد؛
• سرانه ذخایر آبی کشور تا حدود ۱۳۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر کاهش خواهد یافت؛
• به دلیل کاهش باران و کاهش پوشش گیاهی مراتع، فرسایش خاک در مراتع افزایش یافته و موجب فقر پوشش گیاهی می شود؛
• کاهش تولیدات محصولات زراعی سبب کاهش غذای دامداری ها و مرغداری ها شده و عملکرد این دو بخش را دچار اختلال می کند؛
• با کاهش بارش در اکثر نقاط کشور، دسترسی به آب شرب سالم محدودتر شده و بنابراین امکان افزایش بیماری های مرتبط با آب مانند وبا و اسهال افزایش خواهد یافت.

پیشنهاداتی جهت پیشگیری از پیامدهای تغییر اقلیم در تدوین سند ملی آمایش سرزمین

تغییر اقلیم با شکل های مختلف و آثار و پیامدهای احتمالی آن باعث شده است تا ارائه راهبردهای سازگاری با تغییر اقلیم ضرورت یافته و جایگاه قانونی برای آن تعیین شود؛ لذا با نگاه ویژه نسبت به معضلات پیش روی کشور در این  خصوص پیشنهاد می شود لایحه مدیریت تغییرات اقلیمی تهیه و به تصویب مراجع ذی صلاح برسد. در این راستا راهکارهای پیشنهادی جهت به کاربست در اهداف، سیاست ها و راهبردهای سند ملی آمایش سرزمین ارائه شده است:

• تدوین راهبرد مناسب، جامع و هدف دار برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در تمامی بخش های منتشرکننده این گازها؛
• ایجاد زمینه های لازم برای جانشین کردن گاز طبیعی و گاز مایع و توسعه انرژی های تجدیدپذیر؛
• ایجاد برنامه سازگاری با تغییر اقلیم در دستگاه های اجرایی و حضور فعال در مجامع بین المللی در زمینه تغییر اقلیم؛
• بررسی و مدل سازی تولید آب در مناطق مختلف و تعیین سازوکارهای مناسب با هر منطقه؛
• بازنگری و توسعه سیاست گذاری های کلان بخش کشاورزی با رویکرد به هم پیوستگی و سازگاری با تغییر اقلیم؛
• ارتقا نظام سلامت و تاب آوری به منظور مقابله با اثرات ناشی از اقلیم؛
• تسریع در تصویب و اجرای سند راهبردی تغییر اقلیم در کشور.

جمع بندی

مطالعات و بررسی های محققان نشان می دهد که فعالیت های انسانی با افزایش غلظت گازهای گلخانه ای تغییرات اقلیمی زیادی در سطح جهان ایجاد کرده است. این تغییرات اقلیمی پیامدهایی همچون افزایش دما، کاهش بارندگی، کاهش محصولات کشاورزی، خشک سالی های ممتد و… را به دنبال داشته است. ازاین رو به دلیل اهمیت پیامد تغییر اقلیم و  تاثیر آن ها بر برنامه های توسعه کشور لازم است تدابیر مناسبی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای اتخاذ شود. در این راستا راهکارهایی نظیر تدوین راهبرد جامع برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در تمامی بخش های منتشرکننده این گازها، ایجاد زمینه های لازم برای جانشین کردن گاز طبیعی و توسعه انرژی های تجدیدپذیر و هم چنین ایجاد برنامه سازگاری با تغییر اقلیم در دستگاه های اجرایی و حضور فعال در مجامع بین المللی در زمینه تغییر اقلیم پیشنهاد شده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط فرزام پوراصغر سنگاچین در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.