منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی شهر مشهد

شهر تبلور کالبدى فرهنگ، وجدان جمعى و حیات ذهنى یک جامعه است. امروزه وجود مشکلاتی از جمله محدود بودن منابع شهری، آلوده کردن محیط زیست، کلاف های سردرگم ترافیکی، تقلب های مالیاتی، هزینه های مضاعف جمع آوری زباله، فرسایش و تخریب سریع اموال عمومی و مبلمان شهری، تنوع فرهنگی، عدم احساس تعلق به شهر و مسائلی از این دست، باعث شده تا موضوع شهروندی به ویژه در ارتباط با حکومت های محلی بیش از پیش مورد توجه و بررسی دقیق قرار گیرد. شهر با دارا بودن اهمیت بسیاری نه تنها برای ساکنین خود، بلکه برای دولت حاکم به مثابه مخاطب اصلی شهروندان در تامین امکانات و تضمین حق ها و آزادی های آنان، همواره دارای اهمیت بسیار بوده است.

کلیدواژه: شهر، شهرنشینی، منشور، مسئولیت شهروندی

ضرورت و اهداف پژوهش

آنچه که می تواند به عنوان ابزاری در راستای کمک به حل مسائل موجود در ارتباط با شهرنشینی مفید واقع شود، تدوین منشورهای حقوق و مسئولیت های شهرنشینی است. منشور می تواند در تصریح وظایف متقابل شهرنشینان و سازمان های دست اندرکار شهر مورد استفاده قرار گیرد. همچنین با صراحت بخشیدن به حوزه حقوق و مسئولیت های شهروندان و مدیران شهری در بخش های گوناگون زندگی شهری، می تواند امکانات، ظرفیت ها و راهبردهای حل مشکلات شهری را تعیین نماید. به علاوه سازمان ها را موظف به پاسخگویی به شهروندان بر اساس ضوابط تعریف شده کند.

بنابراین می توان ضرروت انجام این پژوهش را در ارتباط با تدوین منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی شهر مشهد، از جهات مبانی دینی و اسلامی، گذار از مدیریت شهری سنتی به مدیریت شهری شهروندگرا، احکام قانونی و اسناد فرادست و توجه به ویژگی های منحصربفرد شهر مشهد مورد بررسی قرار داد. هدف اصلی از انجام این پژوهش را می توان در قالب دو موضوع اساسی زیر جستجو کرد:

الف) مطالعه، تدقیق و تکمیل متن (پیشنویس) منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی مشهد؛

ب) تدوین سیاست های اجرایی و پیشنهادات کاربردی مرتبط با هر یک از بندهای منشور.

روش شناسی پژوهش

در پژوهش حاضر، به منظور مطالعه چندجانبه، از روش شناسی کیفی استفاده شده است. همچنین برای جمع آوری داده ها از دو روش «کتابخانه ای-اسنادی» و «مصاحبه نیمه ساخت یافته» استفاده شده است. با توجه به هدف پژوهش و به منظور تقویت اعتبار و روایی داده ها و همچنین توصیف و تحلیل بیشتر از میان نخبگان علمی به صورت نمونه گیری نظری مصاحبه عمیق انجام شده است. با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای سعی شده است که اسناد، قوانین، سیاست نامه ها، دستورالعمل ها و الزامات مرتبط با حقوق شهرنشینی از طریق نمونه گیری زمانی، محتوایی و نظری انتخاب شود. در گام بعد با استفاده از تحلیل اسناد بالادستی با استخراج مضامین اصلی حقوق شهرنشینی، چارچوب مضمونی حقوق شهرنشینی مشخص می شوند.

پس از استخراج و تدوین مضامین مفهوم حق به شهر از میان مجموعه اسناد و سیاست های بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران، به منظور تدقیق و اعتبارسنجی مضامین از حیث ارتباط مفهومی با مفهوم حق به شهر و همچنین از حیث جامعیت و مانعیت مضامین مستخرج، تحلیل مضمون صورت گرفته در اختیار صاحب نظران و خبرگان حوزه مرتبط با حقوق شهرنشینی قرار گرفته است. در نهایت داده ها با بهره گیری از روش تحلیل مضمون و با استفاده از نرم افزار MAXQDA مورد تحلیل قرار می گیرند.

مراحل انجام تحلیل مضامین

پس از انتخاب اسناد مربوطه، در مرحله اول، کدگذاری با استفاده از نرم افزار MAXQDA صورت گرفت تا مفاهیم اولیه الزامی به دست آید. این فرآیند با انتخاب مفاهیم مرتبط و همچنین تبدیل جملات و قوانین به مفاهیم کامل صورت گرفت. در واقع تمامی قوانین، جملات انتزاعی، روح حاکم و گزاره بندی های موجود در اسناد مذکور که برای هدف این نوشتار مناسب بودند، مفهوم پردازی مجدد و سپس وارد شدند. در مرحله اولیه کدگذاری، مجموعاً ۲۹۵ کد اولیه به دست آمد.  

در گام دوم به منظور استخراج مضامین سازمان دهنده، کدهای اولیه در هم ترکیب و ادغام شده و مقولات یا همان مضامین سازمان دهنده به دست آمدند. در این مرحله ۴۰ مقوله به دست آمد. از جمله مضامین سازمان دهنده (مقولات) حقوق شهرنشینی می توان به دسترسی، زیرساخت ها، ترافیک و حمل ونقل، بهداشت و سلامت، خانواده، مشارکت، امنیت، انصاف، عدالت، برابری، فعالیت داوطلبانه، همبستگی اجتماعی و توانمندسازی اشاره کرد.

در گام آخر، ضمن الگوبندی و ساماندهی مقولات، ۹ مقوله کلان یا مضمون بنیادین استخراج شد که مضامین بنیادی، حول مفهوم حق بر شهر قرار می گیرند. مقوله های کلان عبارتند از: حق بر امکانات و خدمات، حق بر اجتماع، حق بر اقتصاد، حق بر فضای شهری و کالبد، حق بر فرهنگ، حق بر سازمان، حق بر سیاست، حق بر محیط زیست، حق بر ارتباط.

منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی شهر مشهد

در نهایت، با استخراج مقوله های کلان، اجزای منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی شهر مشهد به صورت زیر تشریح می شود:

مبحث اول، تعاریف: «حقوق شهرنشینی» عبارتست از مجموع اصول و قواعد ناظر بر روابط میان همه اعضا و اجزای شهر، اعم از حق ها و مسئولیت های شهرنشینان و اداره محلی. «مسئولیت های شهرنشینی» عبارتست از الزام حقوقی متناظر با حق های اعضا و اجزای شهر اعم از اداره محلی و شهرنشینان. «شهرنشینان» به تمام انسان هایی گفته می شود که در حال یا آینده، به صورت موقت یا دائم، فارغ از نژاد، رنگ، ملیت، جنسیت، زبان، دین، مذهب، عقیده سیاسی، ثروت، سن، میزان توانایی جسمی و ذهنی و مانند این ها در شهر مشهد حضور دارند. «گروه های خاص» گروه هایی هستند که به دلیل وضعیت ویژه آنها، اجرای یکسان قانون در مورد ایشان موجب تبعیض علیه آنان خواهد شد. گروه هایی نظیر سالمندان، زنان و کودکان از این جمله اند.

مبحث دوم، مبانی: تمامی قوانین و مقررات مرتبط با حقوق شهرنشینی باید بر اساس اصل «برابری» برای تمامی شهرنشینان اجرا شده و از هرگونه تبعیض ناروا به بهانه جنسیت، دین، مذهب، قومیت و زبان در اِعمال قانون برای هر شخص جلوگیری به عمل آید. تمامی خدمات عمومی شهر باید بر اساس اصل «انصاف» بین شهرنشینان مدیریت شود.

مبحث سوم، حق بر اجتماع: شامل مشارکت، امنیت، خانواده، همبستگی اجتماعی، توانمند سازی و گروه های خاص.

مبحث چهارم، حق بر امکانات و خدمات: شامل دسترسی، زیرساخت، ترافیک و حمل ونقل، بهداشت و سلامت.

مبحث پنجم، حق بر اقتصاد: شامل مالکیت، برخورداری و بهره مندی، تولید و رفاه.

مبحث ششم، حق بر فضای شهری و کالبد: شامل برنامه ریزی و طراحی، کالبدی-فضایی، محدوده و حریم شهر، ایمنی، تفریح و سرگرمی، سیما و منظر.

مبحث هفتم، حق بر فرهنگ: شامل گردشگری و زیارت، آگاهی، تکثر فرهنگی، منابع فرهنگی، تحصیل و آموزش و هویت فرهنگی-تاریخی.

مبحث هشتم، حق بر ارتباط: شامل ارتباطات انسانی، ارتباطات آیینی و گفتگومحوری.

مبحث نهم، حق بر سازمان: شامل شفافیت و فناوری اطلاعات، ادارات کارآمد و مدیریت بحران.

مبحث دهم، حق بر سیاست: شامل آزادی و اعتراض.

مبحث یازدهم، حق بر محیط زیست: شامل حفاظت و نگهداری.

روش های پیاده سازی و کاربردی شدن بندهای منشور

یکی از مهمترین اهداف تهیه طرح حاضر، معرفی ساز و کارهای اجرایی شدن منشور حقوق و مسئولیت های شهرنشینی مشهد است. آنچه به طور مکرر مورد تاکید قرار گرفته است، وجود منابع و احکام قانونی متعدد و عام الشمول است، در عین اینکه متاسفانه ضعف ساختارهای اجرایی و نظارتی، موجب عدم موفقیت این قوانین در دستیبایی به اهداف خود و به اجرا نرسیدن آنها شده است. ساز و کار اجرایی شدن منشور، در گام اول تبیین و تصریح در حقوق و مسئولیت های متناظر مردم و دستگاه های اجرایی و به عبارتی «مسئولیت ها» است. در گام دوم، نهادسازی و پشتیبانی عملی از تحقق این مسئولیت ها در ابعاد زندگی شهری از طرق مختلف است.

جمع بندی

با توجه به اهمیتی که شهر برای ساکنان و دولت حاکم دارد و همچنین مشکلات مربوط به آن، آنچه که می تواند به عنوان ابزاری در راستای کمک به حل مسائل موجود مفید واقع شود، تدوین منشورهای حقوق و مسئولیت های شهرنشینی است. جهت تدوین مبانی این منشور در این پژوهش، پس از نمونه گیری و جمع آوری داده ها از طریق مطالعه کتابخانه ای-اسنادی، و مصاحبه نیمه ساخت یافته، تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل مضمون، داده های جمع آوری شده مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. منشور ارائه شده داری یازده مبحث است. همچنین در این پژوهش راهکارهایی جهت اجرایی شدن بندهای منشور نیز مورد توجه قرار گرفته است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد با همکاری محمد جلالی، کوثر آنجلاسی، وحید محکی و لیلا نوروزی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.