تاثیر تحریم بر صنعت پتروشیمی در سرمایه گذاری های صندوق بازنشستگی کشوری

حدود ۷۰ درصد از دارائی صنعت پتروشیمی در دست بخش عمومی شامل صندوق‌ های بازنشستگی و بنیادها و سهام عدالت است. صندوق بازنشستگی کشوری در ۱۴ مجتمع پتروشیمی سهامدار است که بیش از ۵۰% از سرمایه‌گذاری‌های این صندوق را تشکیل می‌دهد. در سال‌های اخیر با تشدید و گسترش دامنه و تعمیق تحریم‌ها علیه ایران، صنعت پتروشیمی با محدودیت‌ های بی‌سابقه‌ ای مواجه شده است. تاثیر این تحریم‌ها بر مولفه‌ های با اهمیت صنعت پتروشیمی شامل تامین مالی، تامین خوراک، دانش فنی و کاتالیست، صادرات محصولات، حمل‌ و نقل و تراکنش‌ های بانکی است.

کلیدواژه: صندوق بازنشستگی، پتروشیمی، تحریم، سرمایه‌گذاری

ضرورت و اهداف پژوهش

پورتفوی صندوق بازنشستگی شامل ۱۴ مجتمع پتروشیمی است. بررسی پورتفوی صندوق بازنشستگی از حیث محصولات تولیدی و صادراتی نشان می‌دهد که پتروشیمی‌ های جم، فن‌ آوران، خارک و شازند بیشترین تاثیر را در سبد سرمایه‌ گذاری صندوق بازنشستگی دارند. به طوری‌ که ۸۵ درصد سود خالص صندوق بازنشستگی از پتروشیمی‌ ها، از این ۴ پتروشیمی به دست آمده و به علاوه ۴۷ درصد کل تولیدات و ۴۴ درصد از درآمدهای صادراتی پتروشیمی‌ های پورتفوی صندوق را تشکیل می‌دهند. از این منظر، بررسی روندهای کلان حاکم بر این شرکت‌ ها، محصولات صادراتی آن ها، وضعیت بازار جهانی این محصولات، دورنمای تجاری محصولات در دنیا و بررسی برنامه‌ های آتی صنعت پتروشیمی ایران، مفید خواهد بود. باتوجه به اینکه در بین محصولات تولیدی پتروشیمی‌های بیان‌ شده، متانول و پلیمرها بیشترین تاثیر را دارند، این محصولات به صورت تخصصی بررسی می‌شود. همچنین، تاثیر تحریم‌ های صادارات متانول بر پورتفوی صندوق بازنشستگی نیز مطالعه می‌گردد.

روش‌شناسی پژوهش

روش مورد استفاده در این بررسی، کیفی و گروه تمرکزی(Focus Group) از طریق مصاحبه با مدیران با تجربه فنی، حقوقی، بازرگانی، مالی و فعالان در بازارهای جهانی پتروشیمی است. در این راستا، در فصل اول، به صورت تفصیلی، بررسی پورتفوی سرمایه‌ گذاری صندوق بازنشستگی کشوری در شرکت‌های پتروشیمی، شاخص‌ های عمده صنایع پتروشیمی در دنیا و جایگاه ایران در تقسیم کار جهانی صنعت پتروشیمی انجام داده شده است. با توجه به تاثیر زیاد دو محصول متانول و زنجیره اتیلن در پورتفوی صندوق بازنشستگی، در فصل‌های دوم و سوم، روندهای کلان حاکم بر این محصولات، بازیگران جهانی و داخلی و همچنین پیش‌بینی‌ ها از آینده بازار این محصولات به صورت تفصیلی بررسی شد. درنهایت، در فصل پایانی با مرور تحریم‌های مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با صنعت پتروشیمی ایران، تأثیر این تحریم‌ها بر مولفه‌ های با اهمیت صنعت پتروشیمی شامل تامین مالی، تامین خوراک، دانش فنی و کاتالیست، صادرات محصولات، حمل‌ و نقل و تراکنش‌ های بانکی با تمرکز بر پتروشیمی‌ های صندوق بازنشستگی مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس تاثیر نهایی افزایش هزینه‌ های ناشی از تحریم بر سود بالقوه صندوق بازنشستگی کشوری، در سه سناریو محاسبه شده است.

محورهای اصلی تحریم صنعت پتروشیمی

به‌ طور کلی در حوزه پتروشیمی ۵ محور اصلی برای اعمال تحریم‌ها علیه کشور وجود دارد. تحریم صادرات محصولات پتروشیمی (تحریم فروش محصول)، تحریم مالی و بانکی برای تراکنش‌های مربوط به صادرات محصولات، تحریم کشتیرانی و بیمه حمل‌ و نقل، تحریم دانش فنی، تجهیزات و کاتالیست‌ ها و تحریم تامین مالی و سرمایه‌ گذاری در ایجاد یا توسعه واحدهای پتروشیمی . نکته قابل ذکر آنکه تاثیرگذاری بر جریان اقتصادی کشور از طریق محورهای اشاره شده مختص صنعت پتروشیمی نبوده و برای مثال تحریم شبکه بانکی و بانک مرکزی اعم از تحریم فعالیت‌ های مالی مربوط به صنعت پتروشیمی است.

ردیابی آثار تحریم‌ های اعمال شده بر صنعت پتروشیمی، نشان می‌دهد که ۷ مولفه کسب‌وکار این صنعت از تحریم‌ها اثرپذیر هستند. بازه زمانی اثرگذاری تحریم‌های اعمال‌ شده بر هر یک از این مؤلفه‌ها و در نهایت تأثیر تحریم بر سود صندوق بازنشستگی، بر اساس تحلیل محتوای مصاحبه‌ های انجام‌شده با فعالان صنعت و همچنین بررسی صورت‌ های مالی شرکت‌های پتروشیمی وابسته به صندوق بازنشستگی تعیین گردید. به این ترتیب، تامین مالی پروژه‌ های توسعه‌ای، تامین خوراک و تامین دانش فنی در میان‌مدت، و تامین کاتالیست، صادرات محصول، حمل‌ و نقل و تراکنش‌های بانکی در کوتاه‌ مدت تاثیرپذیر هستند.

راهکارهای کاهش آسیب‌های تحریمی برای صندوق بازنشستگی

مولفه‌ های تحریم‌ پذیر، در نهایت خود را در قالب کاهش درآمدها و یا افزایش هزینه‌ های شرکت‌ ها نشان می‌دهند. از این‌ رو در این بخش، راهکارهای ممکن و قابل‌اجرا برای گریز از تحریم‌ ها و کاهش آثار منفی آن بر جریان مالی صندوق بازنشستگی مورد بررسی قرار می‌گیرد .

راهکارهای ضدتحریمی در تامین مالی: با توجه به نتایج مطالعات، در شرایط فعلی سه گزینه تامین مالی از طریق آورده نقدی سهامداران، انتشار اوراق و ایجاد صندوق پروژه خصوصی، برای تکمیل دو طرح اصلی صندوق بازنشستگی، پتروشیمی جم و پروزه اوره-آمونیاک مسجد سلیمان، پیشنهاد می‌شود

راهکارهای ضدتحریمی در تامین دانش فنی و کاتالیست: با توجه به ظرفیت‌های ایجاد شده، به ویژه در حوزه کاتالیست و طرح‌ های عمده کشور مانند متانول و الفین‌ها، می‌توان به منابع داخلی اتکا کرد. البته این موضوع در خصوص طرح‌ های پایین‌دستی صادق نبوده و راهبرد اصلی در این طرح‌ ها همچنان خرید فناوری است. همچنین، تعریف یک بستر همکاری هلدینگ‌های بازنشستگی کشوری با شرکت‌ های داخلی توانمند در حوزه کاتالیست برای تامین این ماده حیاتی طرح‌ های بالادستی، ضرورت دارد.

راهکارهای ضدتحریمی در صادرات فرآورده‌ها: تمرکز بر بازار ترکیه به عنوان بزرگترین بازار پتروشیمی همسایه، باید با سیاست‌های حمایتی دولت از جمله حمایت‌های تعرفه‌ ای و لجستیکی، همراه باشد. همچنین، استفاده مجدد از ظرفیت شرکت‌ های تراستی‌ با قید هماهنگی داخلی و اقدام یکپارچه اما در قالب شرکت‌ های متنوع، یک گزینه تجربه‌ شده برای صادرات محصولات به کشورهای مقصد است.

راهکارهای ضدتحریمی در حم لونقل محصولات: با توجه به هزینه‌های حمل‌ونقل فعلی، دو سناریوی حمل با کشتی‌های چارتری خارجی و خرید کشتی و حمل با این تانکرها صورت گرفت. بر اساس محاسبات واقع‌ گرایانه انجام‌شده، با حفظ شرایط تحریم، اقدام به خرید تانکرهای شیمیایی و صادرات محصول با کشتی‌ های داخلی پیشنهاد می‌شود. این طرح به سرمایه‌گذاری ۱.۲ میلیارد دلاری نیاز دارد. با فرض فروش تمام کشتی‌ های در اختیار طی ۵ سال آتی، چیزی در حدود ۰.۵ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای پتروشیمی‌های این حوزه ازجمله شرکت‌های در اختیار صندوق بازنشستگی حاصل خواهد شد.

راهکارهای ضدتحریمی در تبادلات مالی و بانکی: اصلی‌ترین راهکارهای آزمون‌شده در حوزه مبادلات بانکی، سه روش بانک‌های ثالث خطرپذیر، فلزات گران‌ بها و ایجاد و تقویت شرکت‌های تراستی هستند. اما در استفاده مجدد از این راهکارها باید الزامات و اقتضائاتی را در نظر گرفت. علاوه بر این، استفاده از اتاق پایاپای مانند بلاک‌چین و رمزارزهای مبتنی بر آن نیز پیشنهاد می‌گردد.

جمع بندی

با توجه به اهمیت صنعت پتروشیمی در سرمایه‌ گذاری‌ های صندوق بازنشستگی کشوری، تاثیر تحریم بر این صنعت بررسی گردید. به این منظور، راهبرد های کوتاه‌ مدت و میان‌ مدت این صنعت از سوی بازیگران آن از جمله صندوق بازنشستگی کشوری مبتنی بر رصد رفتار بازیگران و در عین حال مواجه اصولی و هدفمند با محورهای تاثیر پذیر از تحریم این صنعت، ترسیم شد. با شناسایی مولفه‌ های تحریم‌ پذیر این صنعت، و بررسی راهکارهای پیشین، مجموعه‌ای از راهکارها برای هر مولفه ارائه گردید. هدف این راهکارها کاهش ضربه‌پذیری این صنعت از تحریم‌های احتمالی پیش‌رو است.

این مطالعه توسط پژوهشکده سیاست‌ گذاری دانشگاه صنعتی شریف به سفارش موسسه راهبردهای بازنشستگی صبا و توسط سید رضا میرنظامی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.