ظرفیت ها و چالش های صادرات محصولات کشاورزی به روسیه و سوریه

در جهان امروز صادرات بخش کشاورزی سهم قابل توجهی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده و از جایگاه ارزآوری درخور توجهی برخوردار بوده است. کشور ایران دارای مجموعا ۵/۱۶ میلیون هکتار زمین کشاورزی زراعی، باغی و قلمستان است که از این میزان ۱۱ درصد معادل حدودا دو میلیون هکتار به زمین های کشاورزی و باغی اختصاص دارد. بیشترین اقلام کشت شده در زمین های زراعی کشور به ترتیب عبارت از گندم (۵۶ درصد)، جو (۱۸ درصد)، برنج (۳ درصد) و مابقی سایر محصولات زراعی هستند. هم چنین ایران دارای محصولات خاص بومی مانند زعفران، پسته، انار، خرما و… است که توان بالقوه منحصر به فردی در جذب بازارهای صادراتی منطقه و جهانی دارد.

ضرورت و اهداف پژوهش

صادرات محصولات کشاورزی یکی از مهم ترین ارکان تجارت بین المللی است که از اهرم های مهم سیاست بین الملل نیز به شمار می آید. تقویت صادرات و بخصوص محصولات کشاورزی می تواند توسعه اقتصادی کشور را تسهیل کند و این امر با شناسایی و معرفی بازارهای هدف جدید صادراتی (کشورهای مستعد و مطلوب برای محصولات کشاورزی ایران) و گسترش آن ‌ها امکان پذیر خواهد بود. در حال حاضر ایران امکانات زیادی در زمینه ی تولید محصولات کشاورزی دارد، لذا فرصت های زیادی نیز برای صادرات این محصولات وجود دارد. در همین راستا، موضوع تجارت منطقه ای در اسناد و برنامه های کشور شامل سند راهبردی توسعه صادرات غیرنفتی، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، برنامه توسعه ششم، سند نقشه راه وزارت صمت برای توسعه صادرات و سند چشم انداز ۱۴۰۲ اشاره می کند که کشورهای منطقه باید در اولویت مراودات اقتصادی و بازرگانی قرار گیرند. از این رو در این گزارش به بررسی وضعیت ظرفیت ها، موانع و چالش های صادرات محصولات کشاورزی ایران به کشورهای روسیه و سوریه پرداخته شده است.

وضعیت تولید، واردات و صادرات محصولات کشاورزی روسیه و سوریه

در این بخش به بررسی وضعیت واردات و صادرات محصولات کشاورزی در دو کشور روسیه و سوریه پرداخته می شود:

بررسی وضعیت کشور روسیه

کشور روسیه ۱۴۴ میلیون جمعیت دارد که محصولات کشاورزی سهم ۶/۱۰ درصدی از سفره ی غذایی خانواده های روسی را تشکیل می دهند. با توجه به سیاستگذاری های روسیه در تولید محصولات مهم و استراتژیک کشاورزی دارای صادرات گسترده گندم، جو، فرآورده های روغنی آفتابگردان و… می باشد. با توجه به موقعیت جغرافیایی روسیه و زمستان های سرد و یخبندان های طولانی و مواردی از این دست، تولید و انتقال محصولات کشاورزی در داخل این کشور اقتصادی نیست. از این رو ایران با دارا بودن سطح وسیع قابل کشت و نزدیکی به کشور روسیه و برخورداری از امکان صادرات دریایی، زمینی و هوایی در سال ۲۰۱۴ در حدود ۲۶۰ میلیون دلار به این کشور صادرات محصولات کشاورزی داشته است. در سال ۲۰۲۰ بنا بر آمار اعلام شده از سوی سفیر ایران در روسیه، میزان صادرات ایران به روسیه در مقایسه با مدت سال قبل از آن رشد ۱۰۰ درصدی داشته و این میزان به ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است که این خود نشانه ای از توجه تجار ایرانی به فرصت مناسب روسیه در افزایش درآمد ارزی می باشد.

 بیشترین محصولات کشاورزی صادراتی ایران به روسیه عبارتند از: خرما، پسته، سبزیجات، میوه، زعفران، آبزیان، سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی و مرکبات؛ این محصولات در حقیقت از شناخته شده ترین محصولات کشاورزی ایران در بازارهای بین المللی به شمار می روند. مطابق آمارهای موجود در سال ۲۰۲۰ واردات روسیه در این سال نسبت به سال ۲۰۱۹ کاهش داشته است. بزرگ ‌ترین صادرکنندگان محصولات کشاورزی به روسیه، بلاروس به میزان ۱/۱۴ درصد، ترکیه ۴/۵ درصد، چین و برزیل ۷.۴ درصد بودند. همچنین مهم ترین کشورهای واردکننده محصولات کشاورزی از روسیه در سال ۲۰۲۰ شامل چین ۱۳ درصد، ترکیه ۱۰ درصد، قزاقستان ۸/۶ درصد، مصر ۴/۶ درصد بوده اند. مهم ترین اقلام صادراتی روسیه در این سال عبارتند از غلات با ۳۴ درصد از مجموع میزان صادرات که ترکیه بزرگ ترین واردکننده این غلات بوده است. منابع چربی به خصوص روغن آفتابگردان در رتبه ی دوم قرار دارد که صادرات آن ۵ میلیارد دلار درآمد ارزی برای روسیه داشته و بزرگ‌ ترین خریدار این محصولات کشور چین است. همچنین محصولات گوشتی و لبنی روسی در جایگاه بعدی پرفروش‌ترین محصولات کشاورزی صادرشده روسیه قرار دارد که چین از بزرگ‌ ترین واردکننده گوشت روسی می باشد.

بررسی وضعیت کشور سوریه

کشور سوریه دارای جمعیت حدود ۱۸ میلیون نفر است. کشاورزی با حدود ۲۰ درصد، صنعت کمتر از ۲۰ درصد و خدمات بالغ بر ۶۰ درصد، بخش های اصلی اقتصاد و تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می دهد و کشاورزی یکی از پایه های اصلی اقتصاد سوریه محسوب می شود. می توان گفت متنوع بودن اقلیم سوریه ازجمله برخورداری از زمین های ساحلی و حاصلخیز، منجر به ایجاد بخش های مختلف کشاورزی شده است. محصولات کشاورزی مهم این کشور شامل غلات، زیتون، پنبه، فرآورده های پروتئینی، میوه و مرکبات هستند. این کشور با برنامه ریزی هدفمند دولت تا پیش از شروع جنگ های داخلی به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی رسیده بود. میزان تولید برخی از محصولات کشاورزی نظیر گندم به نحوی بود که این کشور بخشی از گندم مورد نیاز کشورهای اردن، تونس و مصر را تامین می کرد؛ اما در حال حاضر به دلیل مشکلات به وجود آمده ناشی از جنگ و همچنین مشکلات پس از آن به یکی از واردکنندگان محصولات کشاورزی تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۰ میلادی، کشور سوریه بالغ بر پنج میلیارد دلار واردات و ۲/۱ میلیارد دلار صادرات داشته است. صادرات ایران به سوریه در ۱۰ سال اخیر کاهش چشمگیری داشته است. در سال ۱۳۸۹ میزان صادرات ایران به سوریه ۵۶۲ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۸ به ۱۶۲ میلیون دلار رسیده است.

در تجارت خارجی کشور سوریه در سال ۲۰۱۹ طرف های عمده وارداتی شامل کشورهای لبنان، اردن، چین، ترکیه، عراق و تونس و طرف های عمده صادراتی را روسیه، ترکیه و چین تشکیل داده اند. در حال حاضر اغلب گندم مورد نیاز مردم سوریه از طریق واردات تامین می شود و روسیه بزرگ ترین تامین کننده گندم سوریه محسوب می شود.

چالش های مهم صادرات ایران به روسیه و سوریه

کشور ایران با توجه به شرایط اقلیمی مناسب و ویژگی جغرافیایی قادر به تولید محصولات کشاورزی متنوعی است. صادرات این محصولات کشاورزی می تواند برای ایران ارزآوری و امتیازات اقتصادی را فراهم کند. از این رو توجه به موانع و چالش های مهم صادرات محصولات کشاورزی کشور ایران به روسیه و سوریه حائز اهمیت است. در ادامه به بررسی برخی از موانع و چالش های مهم صادرات محصولات کشاورزی کشور ایران به روسیه و سوریه پرداخته شده است:

• کمبود سردخانه های نگهداری محصولات کشاورزی ایران در بنادر ایران و کشور روسیه؛
• عدم انطباق استاندارد محصولات تولیدی کشاورزی ایران با استانداردهای مورد تایید روسیه؛
• بالا بودن هزینه حمل و نقل به دلیل مهیا نبودن شرایط ترانزیت زمینی ایران و سوریه؛
• افزایش بالای تعرفه های گمرکی کلیه ی کالاهای ایرانی برای سوریه؛
• کاهش تمایل مشارکت بانک های سوریه به تبادلات بانکی به دلیل تحریم بودن بانک های ایرانی و نگرانی از جریمه شدن توسط دولت آمریکا.

راهکارهایی جهت بهبود تجارت کشور ایران با روسیه و سوریه

سرمایه گذاری در سوریه و روسیه فرصتی مهم برای ایران است. ایران دارای تکنولوژی های بخش کشاورزی و محصولات کشاورزی متنوع است که می تواند کمبود و نیازهای کشاورزی کشورهای روسیه و سوریه را تامین کند. در این راستا با شناخت ظرفیت ها و چالش های پیش روی صادرات محصولات کشاورزی کشور ایران می توان بستر مناسبی را برای صادرات محصولات کشاورزی به کشور روسیه و سوریه ایجاد کرد. از این رو در این بخش به ارائه راهکارهایی جهت بهبود توسعه ی تجارت ایران با روسیه و سوریه پرداخته شده است.

• لزوم ایجاد و حمایت از شرکت های بازاریابی حرفه ای در کشور روسیه به منظور شناسایی هرچه بهتر بازار روسیه و افزایش آگاهی تجار ایرانی از بازار روسیه؛
• افزایش توان لجستیکی بنادر دریای خزر ابران و فراهم آوردن امکانات مانند سردخانه ها و پایانه های صادراتی مجهز به منظور افزایش بهره مندی از تجارت دریایی بین کشور ایران و روسیه؛
• ایجاد کانال های مالی و اقتصادی مشترک بین کشور ایران و روسیه جهت تسهیل امر تهاتر تعیین استانداردهای مشترک برای واردات و صادرات بین دو کشور؛
• راه اندازی مسیر هوایی ایران به سوریه برای محصولات تره بار و فاسدشدنی به منظور توسعه و ایجاد انگیزه به صادرکنندگان محصولات کشاورزی؛
• راه اندازی پایانه صادراتی در سوریه به منظور کنترل بهتر و سازمان دهی محصولات کشاورزی صادراتی؛
• سرمایه گذاری در سوریه و توسعه مراودات اقتصادی توسط شرکت های بزرگ ایرانی مانند بنیاد مستضعفان امام خمینی (ره)، آستان قدس رضوی و ستاد اجرایی فرمان امام (ره)؛
• سرمایه گذاری در بخش اصلاح بذور، کود و سم در سوریه به دلیل نبود مرکز تخصصی در این حوزه؛
• راه اندازی بازار و یا فروشگاه های ایرانی در سوریه در معرفی، توسعه و شناسایی محصولات کشاورزی ایرانی.

جمع بندی

صادرات محصولات کشاورزی یکی از مهم ترین ارکان تجارت بین المللی است. کشور روسیه با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی، شرایط تولید محصولات کشاورزی باصرفه را ندارد. از این رو ایران با دارا بودن سطح وسیع قابل کشت و نزدیکی به کشور روسیه صادرات اقلامی هم چون سبزیجات، میوه، آبزیان و… به این کشور را برعهده دارد. در حال حاضر سوریه نیز به دلیل مشکلات جنگ به یکی از واردکنندگان محصولات کشاورزی تبدیل شده است. کمبود سردخانه های نگهداری محصولات کشاورزی در بنادر ایران و روسیه و افزایش بالای تعرفه های گمرکی کلیه ی کالاهای ایرانی برای سوریه، از موانع مهم صادرات محصولات کشاورزی ایران به روسیه و سوریه است. از این رو جهت حل این مشکلات راهکارهایی هم چون فراهم آوردن امکانات مانند سردخانه ها بین کشور ایران و روسیه و راه اندازی مسیر هوایی ایران به سوریه برای محصولات فاسدشدنی پیشنهاد شده است.

این مطالعه در موسسه مطالعات و توسعه محیط زیست، آب و کشاورزی «ماکا» با همکاری رضا ابوالقاسمی، محمدرضا مقدس و پدرام جدی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.