بررسی چالش و فرصت و سناریو های احتمالی و پیشنهادهای سیاستی در زمان کرونا

شیوع بیماری کرونا بر اقتصاد دنیا آسیب ‌های جدی وارد کرده است و اقتصاد ایران از این قاعده مستثنی نبوده است. از آنجایی که اقتصاد ایران به علت افزایش تحریم‌ های بین ‌المللی در وضعیت نابسامانی دارد، همه ‌گیری بیماری کرونا نیز تشدید این وضعیت را به دنبال داشته است. بر اساس طول مدت همه‌ گیری کرونا و تشدید یا کاهش فشارهای بین ‎‌المللی برای ایران چهار سناریو محتمل وجود دارد که بر اساس آن باید به سیاست ‌سازی برای مدیریت اقتصاد ایران در سال جاری پرداخت.

ضرورت و اهداف پژوهش

شیوع بیماری کرونا در دو ماهه اخیر، وضعیت اقتصاد کشور را در سال پیش رو در هاله ‌ای از ابهام فرو برده است. کشور ما در دو سال اخیر و پس از خروج آمریکا از برجام، درگیر تحریم‌ های گسترده اقتصادی بوده است. این موضوع علاوه بر آنکه زمینه ساز شوک‌ های بزرگ اقتصادی به ویژه شوک ارزی سال ٩٧ بوده است، بیکاری و رکود قابل توجهی را در دو سال اخیر به کشور تحمیل کرده است. بنابراین ضمن مرور وضعیت همه‌ گیری بیماری کرونا در شرایط کنونی، دورنمای اقتصاد ایران در سال ٩٩ در قالب سناریوهای مختلف باید بررسی شده و تبعات آن در بخش صنعت به عنوان پیشران جذب نوآوری و اکتساب تکنولوژی ارائه شود.

وضعیت کنونی اقتصاد ایران

اقتصاد ایران در دو سال اخیر وضعیت رکود و تورم نامناسبی را تجربه کرده است که در سه دهه اخیر بی ‌سابقه است. تورم سالانه در سال ۹۸ بنا به اعلام بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با ۱۰ درصد افزایش نسبت به سال ۹۷، به ۲/۴۱ درصد رسید و بعد از سال ٧۴ بالاترین نرخ تورم را برای ایران رقم زد. این در حالی است که تورم در حوزه صنعت به عنوان پیش قراول نوآوری و اقتصاد دانش ‌بنیان ۵/۶۱ درصد برآورد شده است. در عرصه فعالیت ‌های معدنی نیز این شاخص عددی معادل ۵٢ درصد را نشان می ‌دهد. رشد اقتصادی کشور نیز بجز بخش کشاورزی، در مابقی بخش ‌ها صفر یا منفی بوده است.

سناریوهای محتمل اقتصاد ایران در سال ٩۹

سناریوهای محتمل اقتصادی با توجه به شرایط همه‌ گیری کرونا به شرح زیر است:

سناریو اول؛ دوره کوتاه مدت بیماری همراه با گشایش‌های بین‌المللی

در این سناریو با توجه به رکود تورمی اقتصادی از دو سال پیش، وضعیت اقتصاد ایران تغییر چندانی نخواهد کرد و احتمالا رکود تورمی دو سال گذشته برای چند ماه آینده تداوم خواهد داشت. در این چارچوب، مهمترین کارکرد و اقدام دولت در حوزه اقتصاد می ‌تواند تداوم برنامه‌ های حمایتی موجود جهت جلوگیری از تعمیق بیشتر رکود تورمی دو سال گذشته باشد. در عرصه سلامت نیز، تمرکز بر تولید تجهیزات اولیه مورد نیاز بخش درمان و عموم مردم نظیر ضدعفونی کننده‌ ها، ماسک و گان‌ های بیمارستانی همچنان باید در اولویت باشد.

سناریو دوم؛ دوره کوتاه مدت بیماری همراه با افزایش تنش بین ‌المللی علیه ایران

در این سناریو تحقق مهار بیماری در کوتاه مدت، با اقدامات غافلگیرانه و سخت ‌تر آمریکایی ‌ها و سایر دشمنان همراه می ‌شود. در این صورت رکود تورمی دو سال گذشته با توجه به چالش‌ های ساختاری و ناترازی‌ هایی که دولت در ایران با آن مواجه است، در کوتاه مدت نیز تشدید می ‌شود و ایران در انتهای ۶ ماهه سال ٩٩ رشد اقتصادی در حدود منفی ۱۰ درصدی را تجربه خواهد کرد. اعتراضات اجتماعی در نیمه دوم سال ٩٩ از جمله پیامدهای احتمالی این موضوع است.

سناریو سوم؛ دوره بلندمدت بیماری همراه با مدیریت و گشایش‌های بین ‌المللی

در صورت تحقق این سناریو، تساهل در وضعیت بین‌المللی نسبت به تحریم ‌های اقتصادی کشور حداقل در حوزه بهداشت و درمان می ‌تواند تا حدودی از فشار بر بخش سلامت بکاهد و از نرخ رشد احتمالی مرگ‌ و‌ میر در کشور جلوگیری کند. با این وجود، باید منتظر ابعاد جدی ‌تر  اقتصادی و اجتماعی این بیماری در امواج دوم و سوم آن بود. به عنوان مثال، سیستم آموزش ایران احتمالا از اواسط پاییز سال آینده بازهم با دوره‌ های طولانی فاصله‌ گذاری اجتماعی در سطح مدارس و دانشگاه ‌ها مواجه خواهد شد. بخش درمان نیز باید در پاییز و زمستان سال آینده و حتی سال ١۴٠٠ منتظر یک فشار دیگر باشد.

سناریو چهارم؛ دوره بلندمدت بیماری همراه با افزایش تنش بین ‌المللی علیه ایران

به نظر می‌رسد، این سناریو محتمل ‌ترین وضعیت در بین سناریوهای موجود باشد. اولین نکته‌ ا‌ی که باید مورد توجه قرار گیرد، اعلام یک نوع زیست اجتماعی با وجود فاصله ‌های اجتماعی و ترک برخی از عادات گذشته حداقل برای چند سال آینده است. اما مهم ‌تر از این اقدام فرهنگی، تلاش در جهت جلوگیری از تعمیق رکود تورمی موجود و تشدید چالش ‌های ساختاری اقتصاد ایران، توجه به دو عنصر زمان و مکان و تغییر برخی از روش ‌های موجود است.

در عرصه اقتصاد نیز، مهم‌ ترین اقدام تفکیک مشاغل از یکدیگر است. به عنوان نمونه، در حوزه اقتصاد دانش بنیان، از جمله مهمترین مشاغل پرریسک و آسیب ‌پذیر در بحران کرونا، مشاغل خدماتی در حوزه‌ های گردشگری و یا حوزه ‌های حمل و نقل خواهد بود. در بخش سلامت و درمان نیز، ابتدا باید نسبت به تداوم تولید محصولات و تجهیزات پزشکی اولیه نظیر ماسک، مواد ضدعفونی کننده با سرعت کنونی برنامه ‌ریزی کرد. همچنین می ‌توان تولید داخلی اینگونه محصولات را تا دو سال آینده در ذیل برنامه‌ های وزات صمت قرار داد و با ایجاد بازارهای جدید در سطح منطقه با استفاده از کالا‌های مزیت ‌دار زمینه بهبود اقتصادی را به وجود آورد.

راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت اقتصاد در دوران کرونا

با توجه به سناریوهای احتمالی مطرح شده، انتظار می ‌رود که وضعیت عمومی اقتصاد کشور دورنمای مناسبی نداشته باشد. از این رو توصیه‌ های زیر به اختصار جهت کاهش مخاطرات اقتصادی این بحران توصیه می‌ شود:

–حمایت از زنجیره تولید از طریق خرید محصولات نهایی: پیشنهاد می ‌شود که به جای کمک مستقیم دولتی به واحدهای تولیدی مختلف در زنجیره تأمین مواد اولیه و تولید محصول نهایی، سازمان ‌های حمایتی نظیر کمیته امداد امام خمینی و بنیاد مستضعفان به خرید محصولات نهایی اقدام کنند. این امر باعث می ‌شود که تمام شرکت‌ های فعال در زنجیره تولید محصول، فعال باقی بمانند. در نهایت پس از پایان بحران، محصولات موجود برای حمایت از قشر محروم و نیز تأمین جهیزیه نیازمندان مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

-حمایت از مشاغل خدماتی و اقشار محروم و آسیب دیده: در خصوص مشاغل خدماتی نظیر آرایشگری، خشکشویی، نظافت، رانندگان تاکسی که خدمت در لحظه تولید به فروش می ‌رسد، امکان انبار کردن محصول وجود ندارد. در این گروه از مشاغل که معمولاً سطح درآمدی بالایی ندارند، ارائه حمایت‌ های دولتی و بسته‌های معیشتی پیشنهاد می‌ شود.

پیشنهاد می ‌شود تیمی به رصد علائم مربوط به سناریوهای احتمالی بپردازد. همچنین فعالسازی بخش مسکن با مشارکت محوری سازمان اوقاف و امور خیریه می ‌تواند به اشتغال افراد جامعه کمک شایانی کند. در دوران پساکرونا باید تغییرات مثبت اتفاق افتاده در دوران کرونا نظیر دولت الکترونیک، توسعه کسب ‌و‌ کارهای اینترنتی، کاهش سفرهای غیرضروری و هدفمند کردن حمایت‌ های درمانی و سلامت حفظ شوند.

جمع ‌بندی

با توجه به شیوع کرونا و وضعیت اقتصادی نابسامان کشور، بررسی سناریوها و راه ‌های مدیریت اقتصاد بیمار در بحران کرونا ضروری است. در این پژوهش چهار سناریو مبتنی بر دوره شیوع کرونا و شدت تحریم‌ ها بررسی شد و اساس بررسی آن برای مدیریت اقتصاد، حمایت از زنجیره تولید از طریق خرید محصولات نهایی، و حمایت از مشاغل خدماتی و اقشار محروم و آسیب دیده پیشنهاد شد.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری و توسط سید جعفر حسینی با همکاری روح الله ابوجعفری، میثم نریمانی، سعید مسعودی پور، محمد صادق صارمی، محمدصادق کریمی و محسن اختیاری در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.