آسیب شناسی وضعیت کارت های بازرگانی

کارت بازرگانی مجوزی برای انجام فعالیت های بازرگانی نظیر انجام واردات، صادرات و … است. متقاضیان نسبت به تشریفات زیاد و طولانی مراحل صدور کارت و شرایط سخت تمدید آن، معترض هستند و الزام به دریافت کارت بازرگانی برای واردات از مناطق آزاد به سرزمین اصلی از جمله چالش های کارت ها بازرگانی است. در این زمینه، مهمترین آسیب موجود کارت های بازرگانی هستند که پیامدهایی مانند فرار مالیاتی و عدم ایفای تعهدات ارزی را به دنبال دارند. مشکلات نظام مالیاتی، گمرکی و سازمان تامین اجتماعی، به این پدیده دامن زده است.

کلیدواژه: کارت بازرگانی، صادرات، واردات، بازرگانی، گمرک، مالیات

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از دلایل شکل گیری کارت بازرگانی در نظام تجاری کشور تلاش برای جمع آوری و سازماندهی آمار و اطلاعات فعالان تجارت خارجی و احقاق حقوق دولت با استفاده از ابزار کارت بازرگانی است. کارت های بازرگانی اجاره ای (یک سال مصرف) یکی از مشکلات عمده در زمینه کارت بازرگانی است. به گونه ای که برخی بازرگانان با استفاده از کارت های بازرگانی صادر شده به نام دیگران به فعالیت تجاری غیرشفاف می پردازند که پیامدهای منفی زیادی از جمله فرار مالیاتی و عدم ایفای تعهدات ارزی داشته است. بر این اساس، آسیب شناسی صدور کارت بازرگانی و بررسی چالش های آن ضروری است.

ضرورت وجود کارت بازرگانی

از کارت بازرگانی می توان به عنوان مدرکی بر توانایی شخص در عرصه تجارت خارجی استفاده نمود که به تبع آن در در روند تجارت و جلوگیری از فرار مالیاتی موثر خواهد بود. در کشور ما موارد کاربرد کارت بازرگانی محدود به تجارت خارجی نشده و برای استفاده از تسهیلات بانکی، ثبت شرکت، دریافت مالیات، تسویه حساب تامین اجتماعی بازرگانان و … کاربرد دارد.

رتبه بندی در صدور کارت بازرگانی باعث ایجاد تمایز بین فعالان اقتصادی از طریق به کارگیری روش های علمی و عادلانه رتبه بندی و تسهیل روابط تجارت داخلی و بین المللی می شود. طرح رتبه بندی در ایران به اتاق بازرگانی واگذار شده که از منظر اصول تعارض منافع و قواعد رقابتی، دارای  ایرادهایی است.

کاربردهای فعلی کارت بازرگانی

مطابق ماده (۳) قانون مقررات صادرات و واردات، برای واردات و صادرات کالا به صورت تجاری داشتن کارت بازرگانی اجباری است. دارنده کارت بازرگانی اختیاراتی دارد که سایر اشخاص نمی توانند بدون دریافت کارت مزبور چنین اختیاراتی را داشته باشند. اختیاراتی نظیر:

• ثبت سفارش و تخصیص ارز
• واردات از مناطق آزاد به سرزمین اصلی
• مبادرت به حق العمل کاری در گمرک
• کاربرد کارت در بانک ها

چالش های کارت بازرگانی

مهمترین چالش های مربوط به کارت بازرگانی عبارتند از:

• منوط کردن ثبت علائم تجاری خارجی (غیرفارسی) به داشتن کارت بازرگانی: ممکن است متقاضی مربوطه هیچ گونه فعالیت تجاری نداشته و نیازی به دریافت کارت بازرگانی نداشته باشد که این امر باعث پیچیده شدن فضای کسب وکار می شود.
• زمان بر بودن صدور کارت بازرگانی به دلیل مشکلات نظام مالیاتی
• زمان بر بودن صدور کارت بازرگانی به دلیل مشکالت بیمه ای و سازمان تامین اجتماعی
• الزام به دریافت کارت بازرگانی برای واردات از مناطق آزاد به سرزمین اصلی: در فرآیند انتقال کالا از مناطق آزاد به سرزمین اصلی کلیه حقوق دولت محقق می شود. درواقع این امر اضافه کردن یک سند اضافی به رویه های انتقال کالا در محدوه جفرافیایی کشور است.
• عدم پالایش کارت های بازرگانی و تجار فعال و غیرفعال
• عدم شکل گیری ارتباط بین اتحادیه های صادراتی و دارندگان کارت بازرگانی

آسیب های موجود در زمینه کارت های بازرگانی

علی رغم اقدامات صورت گرفته در صدور کارت بازرگانی، هنوز آسیب های زیادی در زمینه کارت های بازرگانی در شرایط فعلی وجود دارد؛

پدیده کارت های بازرگانی اجاره ای و فرار مالیاتی

عدم بررسی کافی شرایط احراز متقاضیان در هنگام صدور کارت بازرگانی براساس سوابق مالیاتی و رصد مالی فعالان اقتصادی، باعث استفاده از کارت های بازرگانی یک سال مصرف برای فرار مالیاتی و بیمه می شود. برخی کارت بازرگانی خود را در ازای مبلغی به شخص دیگری که قصد سوء استفاده از آن را دارد، اجاره می دهند. کارت های بازرگانی اجاره ای معمولا یک ساله هستند و یک بار گرفته می شوند و دیگر تمدید نمی شوند. کارت های بازرگانی یک سال مصرف طی یک سال فعالیت خود، به طور متوسط ۹۰ برابر کارت هایی که تمدید می شوند، واردات انجام می دهند. این مسئله نشان دهنده تشدید آثار مخرب این کارت ها در سال های اخیراست. خلاهای قانونی، نبود اطلاعات کافی در بین مردم و نبود نظارت بر عملکرد بازرگانان در طول سال از جمله دلایل وجود معضل کارت بازرگانی اجاره ای هستند.

مشکلات نظام مالیاتی

برخی از بازرگانان که قصد پرداخت مالیات را دارند، در ابتدا مالیات «علی الحساب» را پرداخت می کنند. اما در ادامه کار مالیات آن ها «علی الراس» می شود. درنتیجه برای این اشخاص شرایطی به وجود می آید که میزان مالیات پرداختی آن ها افزایش یافته و در برخی موارد فعالیتشان با سود اندک همراه خواهد بود. این وضعیت، انگیزه بازرگان برای فعالیت اقتصادی را از بین می برد و آن ها را به سمت کارت های بازرگانی اجاره ای سوق می دهد.

مشکلات نظام گمرکی

طبق آیین نامه های گمرکی، گمرک می تواند تا چند سال بعد پس از ترخیص و برآورد کلی به بازرگان مراجعه نماید و برآورد دیگری از ارزش کالاهای وارد شده توسط شخص داشته باشد. درصورتی که بازرگان کالاهایی را که وارد کرده با سود مشخص به فروش رسانده است. در چنین شرایطی بازرگانان ترجیح می دهند که با استفاده از خلا موجود در کارت های بازرگانی یک سال مصرف که در آن آدرس ها به ندرت صحت سنجی می شود خود را از مواجهه با گمرک به هر طریق ممکن دور کنند.

مشکلات سازمان تامین اجتماعی

بازرگانی که متقاضی دریافت کارت بازرگانی است باید از سازمان تامین اجتماعی برگه تسویه حساب داشته باشد. سازمان تامین اجتماعی ابتدا یک مفاصا حساب را به صورت موقت صادر می کند تا بازرگان بتواند برای دریافت کارت بازرگانی اقدام نماید، اما پرونده متقاضی تا چند سال باز می ماند و ممکن است در آینده تامین اجتماعی به وی مراجعه نموده و ادعا نماید که او مبالغی را به تامین اجتماعی بدهکار است. همین امر انگیزه استفاده از کارت های بازرگانی یک سال مصرف را افزایش می دهد.

تجربه های خارجی در زمینه ابزارهای جایگزین کارت بازرگانی

بررسی تجربه کشورهای مختلف نشان می دهد که در بیشتر کشورهای جهان برای شناسایی بازرگانان در حوزه تجارت خارجی مدارکی وجود دارد.

به عنوان نمونه، در ترکیه همه کالاها بجز کالاهایی که صادرات آن ها براساس قانون، احکام و توافقات بین المللی ممنوع است، در چارچوب دستورالعمل نظام صادراتی کشور ترکیه، می توانند به طور آزاد صادر شوند و نیازی به کسب مجوز ندارند. در چین بسیاری از کالاها به هیچ گونه مجوزی نیاز ندارند. در مورد آن دسته از کالا هم که مجوز نیاز است، اعطای مجوز از سه طریق انجام می شود. یا از طریق اداره مجوز واردات مجوز صادر می گردد؛ یا از طریق اداره تعیین نرخ تعرفه واردات مجوز اعطا می شود و یا اینکه مجوز به صورت خودکار داده می شود.

راه های رفع مشکلات کارت بازرگانی

اقدامات پیشنهادی این پژوهش جهت رفع مشکلات کارت بازرگانی به شرح زیر است:

• سپردن تمامی فرایند صدور، ابطال و تمدید کارت بازرگانی به وزارت صنعت، معدن و تجارت
• الزام وزارت صنعت، معدن و تجارت به راه اندازی سامانه یکپارچه رتبه بندی جهت احقاق حقوق دولت و پایش بازرگانان فعال و غیرفعال و تکلیف به دستگاه های مرتبط از جمله سازمان امور مالیاتی و تامین اجتماعی و سازمان ثبت احوال کشور برای یکپارچه کردن بانک اطلاعاتی بازرگانان کشور
• کاهش زمان و فرایندهای دریافت کارت بازرگانی در راستای تسهیل محیط کسب وکار

جمع بندی

کارت بازرگانی مجوزی برای انجام فعالیت های مربوط به صادرات و واردات است. اما وجود برخی چالش ها و آسیب ها در کارت بازرگانی مانند زمان بر بودن صدور کارت ، مشکلات نظام مالیاتی و نظام گمرکی، باعث افزایش استفاده از کارت های بازرگانی یک ساله و افزایش تخلفاتی نظیر فرار مالیاتی و بیمه ای شده است. برای رفع چنین معضلی علاوه بر استفاده از تجارب کشورهای دیگر، سپردن تمامی فرایند صدور، ابطال و تمدید کارت بازرگانی به وزارت صنعت، معدن و تجارت و کاهش زمان و فرایندهای دریافت کارت بازرگانی در راستای تسهیل محیط کسب وکار نیاز است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری حسین هرورانی و امیراحمد ذوالفقاری در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.