چالش های موجود در زمینه جمع آوری گازهای مشعل و ارائه راهکار

بررسی روند تاریخی گازهای همراه نفت سوزانده (گاز مشعل) نشان می­ دهد که طی ۲۵ سال اخیر به طور متوسط ۴۰ درصد از گازهای همراه نفت در کشور سوزانده می ­شود. این حجم گاز، حدودا ۴۲ میلیون متر مکعب در روز معادل ۶۵ درصد گاز مصرفی واحدهای پتروشیمی است که باعث آلودگی محیط زیست و ارزش افزوده از دست­ رفته می­شود. اگرچه از اوایل دهه ۱۳۸۰ طرح ­های مختلفی برای جمع ­آوری گازهای مشعل مطرح شده است، ولی هیچ یک از این طرح ­ها هنوز به بهره ­برداری نرسیده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

سوزاندن گاز همراه نفت در شرایط فعلی (سوزاندن۴/۸۶ میلیون مترمکعب در روز) حداقل ۴۶۹/۰ میلیارد دلار و حداکثر ۶۷/۴ میلیارد دلار در سال باعث ضرر خواهد شد. پس استفاده از گازهای مشعل می ­تواند ارزش افزوده قابل ملاحظه­ ای را ایجاد کند که اهمیت جمع ­آوری این گازها به لحاظ اقتصادی را نشان می­دهد. با توجه به حجم بالای گازهای همراه نفت سوزانده شده، وزارت نفت و شرکت ملی نفت در شرایط فعلی طرح­ های جمع­ آوری گازهای مشعل را در قالب طرح­های کوتاه مدت مانند فروش گازهای مشعل به بخش خصوصی و طرح­ های بلندمدت از قبیل واگذاری واحدهای NGL به بخش خصوصی اجرا کنند. ولی بررسی ­ها نشان می­دهد که طی ۴ سال اخیر (از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) هنوز واحد NGL به بهره ­برداری نرسیده است و در طرح های کوتاه­ مدت نیز تنها شرکت تامکار گاز موفق به اجرای یک طرح شد که حجم کمی از گازهای مشعل را جمع ­آوری می­کند.

وضعیت گازهای مشعل به تفکیک مناطق نفتی

به طور کلی، بهره ­برداری میادین نفتی کشور، توسط چهار شرکت تابعه شرکت ملی مناطق نفت­ خیز جنوب، شرکت نفت فلات قاره، شرکت نفت و گاز مناطق مرکزی و شرکت نفت اروندان انجام می­گیرد. در سال ۱۳۹۶ حدود ۴۰ درصد از گازهای همراه نفت سوزانده شده در منطقه عملیاتی شرکت مناطق نفت­ خیز جنوب و حدود ۳۵ درصد نیز در شرکت نفت فلات قاره سوزانده می­ شود. شرکت­ های اروندان و مناطق مرکزی نیز به ترتیب ۱۳.۶ و ۱۱.۴ درصد در سوزاندن گازهای همراه نفت سهم دارند.

شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب

مناطق نفت­ خیز جنوب بالاترین سهم را در تولید نفت دارد. عملیات بهره­ برداری نفت در این منطقه تحت مدیریت شرکت نفت و گاز مناطق نفت­ خیز جنوب انجام می­گیرد. در سال ­های قبل از تحریم (قبل از سال ۱۳۹۰)، به ازای هر بشکه تولید نفت، حدود ۳/۴ مترمکعب، گازهای همراه نفت سوزانده می­شد که این رقم در دوره تحریم ­ها با افت تولید نفت و گازهای همراه نفت به ۵/۲ مترمکعب در روز رسیده است. ولی با رفع تحریم ­ها و افزایش تولید نفت، میزان گازهای همراه سوزانده شده به ازای هر بشکه نفت در سال ۱۳۹۶ به ۶۳/۵ متر مکعب افزایش یافته است که علت بالا رفتن این شاخص، افزایش GOR و فرسودگی تجهیزات جمع ­آوری گازهای همراه نفت است. لذا این موضوع بایستی مدنظر بخش خصوصی قرار گیرد که در حال حاضر بر اساس دلایل ذکر شده، حجم گازهای در مشعل در منطقه عملیاتی مناطق نفت ­خیز افزایش یافته است.

شرکت نفت فلات قاره ایران

بخش دریایی نفت و گاز و یا همان فلات قاره تحت مدیریت شرکت نفت و گاز فلات قاره مورد بهره­ برداری قرار می­گیرد. طی دوره قبل از برقرار تحریم­ ها به طور متوسط در این منطقه به میزان ۳/۱۹ میلیون مترمکعب در روز گازهای همراه نفت سوزانده می­شد. در دوره تحریم و بعد از آن به دلیل افت تولید نفت و کاهش گازهای همراه نفت، میزان گازهای در مشعل نیز کاهش یافته است. به منظور جلوگیری از سوزاندن این حجم از گازهای همراه نفت دو طرح اصلی NGL سیری و NGL خارک و برخی طرح­ های فرعی از قبیل خودمصرفی و تولید برق در دستور کار شرکت نفت فلات قاره قرار گرفت که NGL سیری در سال ۱۳۹۲ به بهره­برداری رسید و NGL خارک هنوز به بهره­ برداری نرسیده است.

شرکت نفت مناطق مرکزی

بهره ­برداری از میادین نفت و گاز مناطق مرکزی تحت مدیریت شرکت نفت و گاز مناطق مرکزی قرار دارد که در قالب سه شرکت بهره ­برداری نفت و گاز غرب، زاگرس شرق (فاقد میادین نفتی) و زاگرس جنوبی عملیات بهره­ یرداری از نفت و گاز را انجام می­ دهد. با توجه به اینکه شرکت نفت و گاز شرق فاقد میادین نفتی است، لذا گازهای در مشعل در میادین تحت مدیریت دو شرکت بهره ­برداری نفت و گاز غرب و جنوبی قرار دارد. تنها طرحی که به منظور جمع ­آوری گازهای در مشعل این منطقه در دستور کار قرار دارد، طرح  NGL-3100 با ظرفیت۴/۷ میلیون متر مکعب در روز است.

شرکت بهره­ برداری نفت و گاز اروندان

عملیات بهره ­برداری از میادین نفتی واقع در منطقه غرب کارون تحت مدیریت شرکت نفت و گاز اروندان انجام می ­گیرد. در برنامه­ ریزی­ های شرکت ملی نفت برای جمع ­آوری گازهای در مشعل، یک واحد NGL-3200 مدنظر قرار گرفته شده است.

وضعیت سرمایه­ گذاری در طرح­ های جمع ­آوری گاز مشعل

سرمایه گذاری در طرح های جمع آوری گاز مشعل به شرح زیر است:

• طرح ­های NGL: با توجه به وجود مشکلات در تأمین مالی طرح ­های NGL، از اوایل دهه ۱۳۹۰ واگذاری این واحدها به بخش خصوصی مطرح گردید.
• طرح­ های سرمایه­ گذاری در قالب مزایده فروش گازهای مشعل: در آبان ماه سال ۱۳۹۳ گروه دوم از طرح­ های استفاده از گازهای همراه نفت سوزانده شده در قالب مزایده فروش این گازها توسط شرکت ملی نفت در دستور کار قرار گرفت. بررسی نتیجه مزایده فروش گازهای همراه نفت نشان می ­دهد که از بین ۸ شرکت حاضر در مزایده، شرکت تامکار گاز و هیربد نیرو موفق به خرید گازهای همراه نفت شدند که از میان این دو فقط شرکت تامکارگاز موفق به بهره ­برداری از طرح­ ها گردیده است.
• اولویت­ بندی پروژه­ های جمع­ آوری گازهای مشعل: دو دسته کلی طرح ­های برای جم ع­آوری گازهای مشعل مطرح است که عبارتند از: اول، طرح ­های بلندمدت که شامل طرح ­های جدید NGL و استفاده از زیرساخت­ های موجود فرآوری گازهای مشعل توسط واحدهای پتروشیمی منطقه است.دوم، طرح­ های کوتاه مدت در قالب فروش گازهای مشعل به بخش­ های خصوصی.

چالش ­های موجود در بهره­ برداری از طرح­ های جمع ­آوری گازهای مشعل

چالش­ها به ۳ دسته کلی اقتصادی، فنی و نهادی تقسیم می­شود. مهم­ترین چالش­ های هر دسته عبارتند از:

• اقتصادی: مکانیسم قیمت ­گذاری دستوری محصولات تولیدی از گازهای همراه نفت. ۲- عدم ­شفافیت در فرمول ارائه شده شرکت ملی نفت برای قیمت­ گذاری گازهای همراه نفت.۳- تأمین مالی پروژه­ های جمع­ آوری گازهای همراه نفت. ۴- پائین بودن قیمت برق تولیدی از گازهای همراه نفت.
• فنی: ۱-فرسودگی تأسیسات موجود جمع­ آوری گازهای همراه نفت. ۲- وابستگی تأمین خوراک واحدهای NGL به توسعه طرح­ های بالادستی.
• نهادی: ۱-­نبود قانون جامع و کامل برای جمع ­آوری گازهای همراه نفت. ۲- بروکراسی اداری در اجرای طرح­ های سرمایه­ گذاری جمع ­آوری و استفاده از گازهای همراه نفت. ۳- عدم ­دسترسی سرمایه­ گذار بخش خصوصی به اطلاعات مربوط به مشخصات گازهای مشعل. ۴- عدم هماهنگی بین بخش­های مختلف مرتبط با اجرای طرح­های گازهای همراه نفت

الزامات و راهکارها جمع ­آوری گازهای مشعل

با توجه به چالش های شناسایی شده، راهکارها در چهار دسته ارائه می شوند:

• آئین­ نامه­ ای: ۱- تدوین آئین­ نامه­ های داخلی در جهت تسهیل اجرای طرح­های جمع ­آوری گازهای مشعل. ۲- ثبات در قوانین، دستورالعمل­ها و آئین ­نامه ­ها مربوط به برنامه­ های مذکور جمع­ آوری گازهای مشعل.
• اقتصادی: ۱- ایجاد مکانیزم مالی شفاف مرتبط با برنامه­ های جمع­آوری گازهای مشعل توسط بخش خصوصی در بدنه شرکت ملی نفت و شرکت­ های تابعه به منظور تسریع در اجرای این برنامه­ ها.۲-بکارگیری ابزارهای بدهی برای تأمین مالی طرح­های جمع ­آوری گازهای مشعل. ۳- ایجاد مکانیزم قیمت­ گذاری توافقی برای محصولات ۴- اجازه صادرات گاز استحصالی از گازهای مشعل توسط بخش ­های خصوصی. ۵- کاهش در قیمت گازهای همراه نفت.
• فنی: ۱- استفاده از زیرساخت های موجود.۲- استفاده از تأسیسات قابل حمل در مقیاس کوچک در طرح­ های جمع ­آوری گازهای مشعل.
• نهادی: ۱- ایجاد هماهنگی درون سازمانی برای کاهش بروکراسی اداری. ۲- دادن اطلاعات دقیق مرتبط به گازهای مشعل به بخش­های خصوصی.

جمع بندی

با توجه به اهمیت اقتصادی و زیست­ محیطی گازهای مشعل، طرح­ های مختلفی شامل واحدهای NGL توسط شرکت ملی نفت برای جمع ­آوری این گازها طراحی گردیده است. ولی این طرح­ ها به دلایل مختلفی از جمله نبود امکان تأمین مالی به بهره ­برداری نرسیده است.  به همین دلیل، وزارت نفت و شرکت ملی نفت، در رویکرد جدید برای جمع  ­آوری گازهای مشعل، امکان حضور بخش­های خصوصی را در طرح­ های بلندمدت و کوتاه مدت جمع ­آوری گازهای مشعل را مطرح کرده ­اند. ولی برخی چالش ­ها موجب گردید تا این رویکرد نیز طی ۴ سال اخیر نتواند پاسخگوی جمع ­آوری گازهای مشعل باشد.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی انرژی و منابع ایران با همکاری روح­ الله مهدوی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.