طراحی نظام جامع مدیریت اقتصادی وقف

وقف و امور خیریه به عنوان یکی از مکانیسم های اقتصاد در بسیاری از کشورها مورد توجه است. به منظور افزایش بهره وری اقتصادی موقوفات در کشور، مدیریت اقتصادی وقف در چهار فاز بررسی می شود. در دو فاز اول که شامل مبانی نظری و طراحی چارچوب مفهومی و نظام مسائل وقف و اولویت بندی و تحلیل سیستمی آن است، ضمن آشنایی با موضوع، مسائل و مشکلات اثرگذار بر بهره وری وقف و امور خیریه شناسایی می شوند. پس از آن، در فاز سوم نمونه هایی از تجربیات بین الملل در حوزۀ وقف مطالعه شده و براساس آن، در فاز چهارم راهبردها و راهکارهایی برای بهره وری اقتصادی وقف ارائه می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

اگرچه آمار دقیقی از ارزش سرمایه های موقوفات کشور در دسترس نیست؛ اما تردیدی در ضرورت افزایش کارایی موقوفات در ایران وجود ندارد. این در حالی است که وقف به عنوان یکی از عناصر نهادی مهم در اقتصاد می تواند تأثیر بسزایی در بازتوزیع درآمدی، کاهش فقر و نیز حل مسائل اجتماعی داشته باشد. از این رو، ضروری است که مسائل و مشکلات فراروی وقف را شناسایی کرد و راهکارهای اجرایی برای افزایش بهره وری اقتصادی وقف مشخص شوند.

فازهای اجرایی پژوهش

برای تدوین راهکارهای اجرایی، این پژوهش در چهار فاز اجرا می شود که به شرح زیر است:

فاز یک: مبانی نظری و طراحی چارچوب مفهومی

در گزارش فاز نخست، مفهوم شناسی و بررسی دامنۀ مفاهیم حوزۀ وقف و امور خیریه، نوع شناسی از فرآیندهای اقتصادی وقف، رابطۀ وقف با نظامات اجتماعی، وقف و تأثیر آن در اقتصاد کلان، میانی، خرد و …  انجام شد. در گام اول این نیاز احساس شد که یک ذهنیت مشترک بین پژوهشگران و سازمان ایجاد شود که بدین منظور در فاز نخست، یک چارچوب مفهومی برای این کار طراحی شد. این فاز، مفهوم شناسی و بررسی دامنۀ مفاهیم حوزۀ وقف و امور خیریه، نوع شناسی از فرآیندهای اقتصادی وقف، رابطۀ وقف با نظام های اجتماعی، وقف و تأثیر آن در اقتصاد کلان، میانی و خرد و … در برمی گیرد. در این مدل پیشنهادی، مسائل وقف به دو سطح خرد و کلان تقسیم شد. در سطح خرد فعالیت های اصلی نهاد وقف، شامل بازاریابی وقف و ایجاد موقوفات جدید، توجه به وقف جدید (نیات و روش های وقف)، صیانت از موقوفات، احیای موقوفات، ایجاد منفعت و اجرای نیت در نظر گرفته شدند و در سطح کلان، مسائل ساختاری و اجرایی اوقاف و نگاه فراسازمانی اوقاف، به عنوان دو موضوع اصلی در سطح کلان، در مدل الگوی مفهومی قرار داده شدند.

فاز دو: نظام مسائل وقف و اولویت بندی و تحلیل سیستمی آن

برای یافتن مسائل وقف در کشور، ضمن بررسی پیشینۀ پژوهش های انجام شده، مصاحبه های متعددی با مدیران و کارشناسان سازمان اوقاف در سه سطح ستاد، ادارۀ کل استانی و ادارۀ شهرستانی انجام شد. در نهایت، ده مسئلۀ اصلی سازمان اوقاف و امور خیریه که بر بهره وری وقف اثرگذار هستند، عبارت اند از:

• عدم نقش آفرینی سازمان اوقاف در سیاست های کلان کشور و عدم سهم بری مشخص در حل مسائل اولویت دار
• معطل ماندن و عدم استفاده از بخش مهمی از رقابت کشور، با وجود ظرفیت بالا به علت نداشتن الگو و مدل احیای موقوفات
• کمبود منابع مالی برای سرمایه گذاری، جهت احیای موقوفات راکد
• مشکلات در حوزۀ منابع انسانی، نظیر ضعف در توانمندی ها، ضعف در انگیزش سازمانی، مدیریت دانش و الگوی ارتقا
• مشکلات ساختاری و عدم انعطاف سازمانی در سازمان اوقاف، مانند تمرکز مدیریتی برای تصمیم گیری های سرمایه گذاری
• بازدارنده نبودن مجازات موقوفه خواری و تعرض به اموال وقفی
• ذهنیت منفی مخدوش عموم مردم از سازمان اوقاف
• عدم بهره برداری از موقوفات و توسعۀ فعالیت های اقتصادی براساس مطالعات آزمایشی و بررسی علمی و جامع ملاحظات جغرافیایی و منطقه ای
• عدم آشنایی کافی مردم با چیستی وقف و ثمرات آن
• ضرورت تغییر الگوی برنامه ریزی در اوقاف و حرکت به سمت برنامۀ محوری در سطح موقوفه (موقوفه محور) به جای برنامه ریزی کلی از بالا به پایین.

فاز سه: مطالعۀ نمونه هایی از تجربیات بین الملل در حوزۀ وقف

در این مرحله سه کشور ترکیه، آمریکا و انگلیس به عنوان نمونه انتخاب شدند. شاخص های در نظر گرفته شده برای انتخاب، شباهت بین کشور منتخب با ایران (در مورد ترکیه)، قابل توجه بودن سهم بخش سوم اقتصاد، در دسترس بودن اطلاعات و (در مورد دو کشور دیگر)  موفقیت نسبی در مدیریت امور خیریه بود. از جمله درس آموزه هایی که از بررسی مطالعه این سه کشور به دست آمد، می توان به استفادۀ صحیح از اهرم مالیات اشاره کرد. در حالی که مالیات در برخی از کشورها، سازوکاری برای تشویق وقف و امور خیریه محسوب می شود، اما برخی از کشورها نظیر ترکیه از این اهرم به درستی استفاده نکرده اند. همچنین شکل گیری نهادهای خارج از دولت که بخشی از وظایف امور وقف را بر عهده دارند، از جمله مکانیسم های حکمرانی است که در ترکیه وجود دارد و می تواند درس آموزه هایی در این خصوص داشته باشد.

فاز چهار: راهبردها و راهکارهای پیشنهادی برای افزایش بهره وری اقتصادی وقف

در این مرحله به طراحی راهبردها و راهکارهای پیشنهادی برای افزایش بهره وری وقف مبتنی بر نظام مسائل شکل گرفته پرداخته شد. از جمله راهبردهای پیشنهادی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. نوآوری و افزایش بهره وری در تأمین منابع مالی، نحوۀ جذب سرمایه برای پروژه های اقتصادی و ارزیابی و انتخاب پروژه های اقتصادی

۲. بهره گیری از الگوها و مدل های اثربخش برای اجرای پروژه های اقتصادی و تکمیل زنجیرۀ ارزش فعالیت های اقتصادی

۳. بسترسازی برای انتخاب، توانمندسازی، بکارگیری و نظارت بر عملکرد امین در مدیریت موقوفات

۴. تحول در نظام منابع انسانی به ویژه در نظام انگیزشی از طریق اصلاح نظام جبران خدمات، استقرار نظام توانمندسازی، شایسته گزینی و ارتقای منابع انسانی

۵. ارتقای بهره وری اقتصادی موقوفات با استفاده از نوآوری و فناوری و نهادهای توسعه دهندۀ آن

۶. طراحی و ارتقای پایگاه های داده ها، مراکز آماری و ثبتی در ابعاد مختلف موقوفات برای پاسخ به نیازهای سازمان

۷. ارتقای تصویر سازمان اوقاف و امور خیریه در میان مردم و نهادها و افزایش اعتماد عمومی به آن

۸. فراهم کردن زیرساخت های اجرایی وقف همگانی و خرد در کشور و در دسترس کردن آن

۹. طراحی و اجرای نظام بازاریابی وقف در سازمان اوقاف و امور خیریه.

خروجی فاز چهارم، در قالب سند راهبردی تحول بهره وری اقتصادی در سازمان اوقاف طراحی گردید که شامل ۱۴ راهبرد کلان و ۵۵ اقدام است. برای اجرایی شدن این راهکارها، برخی از راهبردها و اقدامات سند نیز به صورت مشخص، در حال طراحی و اجراست که از میان آنها می توان به نظام آماری وقف و بازاریابی وقف اشاره کرد.

جمع بندی

با توجه به اینکه امور خیریه از مکانیسم های مهم برای بازتوزیع درآمد هستند، بنابراین مدیریت صحیح آن لازم است. بدین منظور در گام نخست، دامنۀ مفاهیم وقف به حوزه های خرد و کلان تقسیم می شوند. سپس مسائل و مشکلات فراروی وقف را بررسی می کنیم. از جمله این مشکلات، می توان کمبود منابع مالی برای سرمایه گذاری  جهت احیای موقوفات راکد و عدم نقش آفرینی سازمان اوقاف در سیاست های کلان کشور و عدم سهم بری مشخص در حل مسائل اولویت دار نام برد. یکی از راه های مناسب جهت مدیریت بهتر امور خیریه، استفاده از تجارب کشورهای دیگر است. به عنوان مثال، در ترکیه نهادهایی خارج از دولت شکل گرفته اند که بخشی از وظایف امور وقف را بر عهده دارند. سرانجام با عملی کردن راهکارها و راهبردهای پیشنهادی مانند ارتقای تصویر سازمان اوقاف و امور خیریه در میان مردم و نهادها و افزایش اعتماد عمومی به آن، می توان به مدیریت درست اقتصادی در حوزه وقف دست یافت.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری و توسط روح‌الله ابوجعفری انجام شده است.