بررسی مصرف برق در بخش خانگی به منظور تدوین سیاست‌های اصلاحی

عمده مصرف برق کشور به بخش خانگی تخصیص می‌یابد. در این شرایط تدوین سیاست ‌های اصلاحی به منظور بهبود شرایط مصرف برق در کشور که تقریبا از سال ۱۳۸۴ تاکنون روندی صعودی داشته است، متمرکز بر بخش خانگی خواهد بود. مطالعات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که توجه به رفتار مصرفی خانوارها، اقلیم جغرافیایی و دهک‌های هزینه‌ای که هر خانوار در آن قرار می‌گیرد، به عنوان مهم‌ترین پارامترهایی که در تدوین سیاست‌های اصلاحی باید مدنظر قرار بگیرند، باعث برقراری تعادل در سهم هزینه‌های برق از سبد هزینه ‌های ماهیانه خانوارها و برقراری عدالت در توزیع یارانه برق خواهد شد.

ضرورت و اهداف پژوهش

بخش خانگی همواره یکی از مصرف ‌کنندگان عمده برق در مقایسه با سایر بخش‌ ها بوده است. به همین دلیل، این بخش سهم بسزایی در میزان مصرف انرژی برق و همچنین درآمدها و هزینه ‌های صنعت برق دارد. انجام هرگونه اقدام اصلاحی، نیازمند آگاهی از وضعیت حاکم بر مصرف برق خانوار است. از طرفی، هرگونه اقدام اصلاحی در این حوزه، اثر متفاوتی بر توزیع مصرف برق در بین دهک ‌های هزینه‌ای متفاوت و مناطق مختلف کشور دارد. لذا، با بررسی وضعیت مصرف برق در بخش خانگی و توزیع مصرف آن در بین مشترکین مناطق مختلف کشور، می‌توان به تحلیلی جامع از ابعاد مالی مصرف برق در بخش خانگی دست یافت.

نتایج حاصل از بررسی وضعیت مصرف برق در بخش خانگی در اقلیم ‌های مختلف کشور

وضعیت مصرف برق در بخش خانگی از دو بعد مطالعه می‌شود: اول، تقسیم خانوارها به دو گروه پرمصرف و کم ‌مصرف از طریق الگوی مصرف برق، دوم، توزیع مصرف برق میان خانوارها در اقلیم ‌های مختلف کشور. اقلیم ‌های مختلف کشور شامل ۴ نوع منطقه گرمسیری و ماه‌های گرم و غیرگرم برای مناطق عادی است؛ که هزینه برق و یارانه تخصیصی به هر اقلیم متفاوت لحاظ می‌گردد. نتایج حاصل از بررسی وضعیت مالی حاکم بر صنعت برق کشور از سه منظر «نرخ فروش برق در اقلیم‌ های مختلف»، «یارانه پنهان مصرف برق خانگی» و نیز «توزیع هزینه برق در سبد هزینه خانوار در دهک ‌های هزینه‌ای متفاوت» به شرح زیر است:

• میزان مصرف برق به جز سال ۱۳۹۰ که قانون هدفمندسازی یارانه ‌ها به اجرا درآمد، همواره روندی صعودی داشته است. به طوری که رشد سالیانه ۶.۷% از سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹ و ۴.۳% از سال‌ های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ ثبت شده است.
• میزان مصرف برق بر اساس الگوی مصرف، خانوارها را به دو دسته کم‌ مصرف و پرمصرف تقسیم می‌کند. به این صورت که مثلا در ماه‌ های غیرگرم مصرف کمتر (بیشتر) از ۲۰۰ کیلووات ‌ساعت نشان ‌دهنده دسته کم‌مصرف (پرمصرف) است. اگرچه توزیع مصرف برق در ماه‌ ها و اقلیم‌ های کشور متفاوت است، اما به طور میانگین ۴۵% از مصرف برق کشور به مشترکین پرمصرف تعلق دارد.
• سهم هزینه ‌های برق از بودجه خانوارها در هر یک از دهک ‌های هزینه‌ای، نشان می‌دهد که هزینه برق حدود ۳% از هزینه ‌های ماهیانه دهک اول (اقشار کم‌ درآمد) را در بر می‌گیرد؛ در حالی که این نسبت برای دهک دهم ۱.۴% است.

ملاحظات سیاست‌ گذاری جهت اقدامات اصلاحی

با توجه به مطالعات این پژوهش، در تدوین سیاست ‌های قیمتی به منظور اصلاح درآمدهای حاصل از فروش برق، حمایت از اقشار آسیب ‌پذیر و نیز کاهش هزینه‌ های صنعت برق، باید به نکات زیر توجه گردد:

• بررسی الگوی مصرف برق خانگی در طول سالیان گذشته نشان می‌دهد که متوسط مصرف خانوارها تغییر کرده است. لذا باید الگوی بهینه مصرف فعلی که در سال ۱۳۸۸ ارائه شده است، مجددا تعیین شود.
• بر اساس آمارهای موجود، تعداد اشتراک ‌های برق، بیشتر از تعداد خانوارها است. با توجه به اینکه پایه ‌های آماری برای بررسی وضعیت توزیع مصرف در بخش خانگی باید مربوط به خانوار باشد، لازم است مصرف برق اندازه‌گیری شده در تمامی اشتراک ‌های برق مورد استفاده توسط یک خانوار، تجمیع شود. در این صورت ممکن است یک خانوار که قبلا کم‌ مصرف شناخته شده بود، در دسته پرمصرف قرار گیرد.
• اصلاح نرخ فروش برق خانگی باید با توجه به سطح رفاه خانوارها و اقلیم ‌های مختلف صورت بگیرد. در حال حاضر نسبت هزینه برق به هزینه کل خانوار در دهک‌ های مختلف هزینه‌ای، از وجود ناعدالتی در تخصیص یارانه برق در جامعه خبر می‌دهد. لذا پیشنهاد می‌شود که نسبت هزینه برق به هزینه خانوار مبنای تعیین نرخ در هر یک از پله ‌های مصرف و تمایز قیمتی میان مناطق مختلف کشور قرار داده شود.
• اگرچه هزینه تمام شده برق مصرفی با توجه به کم‌ مصرف یا پرمصرف بودن خانوار تعیین می‌شود، اما تفکیک مشترکین به دو گروه کم ‌مصرف و پرمصرف روش مناسبی برای حمایت یا جریمه مشترکین نیست. با توجه به اینکه میزان مصرف در زمان اوج بار باعث تشدید بحران کمبود برق در کشور می‌شود، پیشنهاد این پژوهش استفاده از ضریب بار مصرفی برای دسته‌بندی مشترکین به دو گروه خوش ‌مصرف و بدمصرف است. در واقع هر چه ضریب بار به عدد یک نزدیک‌تر باشد، الگوی زمانی مصرف یکنواخت‌تر بوده و مشترک در دسته خوش ‌مصرف قرار می‌گیرد. به این ترتیب، تشویق خوش ‌مصرفی و اصلاح بدمصرفی باعث برداشتن حجم برق مصرفی از زمان اوج بار و توزیع یکنواخت آن در طول روز می‌شود. به منظور تحقق این پیشنهاد لازم است که ضمن اصلاح تعرفه برق، کلیه مشترکین خانگی به دستگاه‌ های اندازه ‌گیری چندزمانه مجهز شوند. البته در حال حاضر بیش از نیمی از مشترکین خانگی دارای کنتورهای چندزمانه هستند.

جمع‌بندی

با توجه به اهمیت یارانه برق در کشور و بالا بودن هزینه ‌های آن برای دولت، نیاز به تدابیر و اقدامات اصلاحی برای کنترل و بهبود شرایط کنونی است. لذا با توجه به محاسبه میزان مصرف برق خانوارها به تفکیک اقلیم ‌های کشور و ماه‌ های گرم و غیرگرم سال و تقسیم خانوارها بر اساس الگوی مصرف به دو دسته پرمصرف و کم ‌مصرف، مطالعاتی صورت گرفت. نتایج حاصل از این مطالعات نشان می‌دهد که در تدوین سیاست‌ های اصلاحی در جهت تخصیص صحیح یارانه به خانوارها و کاهش هزینه ‌های صنعت برق، باید به مواردی از جمله «بازتعریف الگوی بهینه مصرف»، «تجمیع اشتراک‌های متعلق به هر خانوار»، «تنظیم تعرفه برق بر اساس دهک هزینه‌ای خانوارها»، و «وابسته کردن گروه ‌بندی خانوارها به میزان برق مصرفی در زمان اوج بار»، توجه نمود.

این مطالعه در مرکز پژوهش ‌های مجلس شورای اسلامی با همکاری حسین بیات، فریدون اسعدی و سیده مریم موسوی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.