مطالعات سند ملی آمایش سرزمین بخش حمل و نقل

در جهان امروز، حمل و نقل از بخش های زیربنایی اقتصاد هر جامعه محسوب می شود که علاوه بر تحت تاثیر قراردادن فرایند توسعه اقتصاد، خود نیز در فرایند توسعه دچار تغییر و تحول شده و با تحولات فناوری همراه می شود. گستردگی منحصر به فرد فعالیت هایی که در بخش حمل و نقل انجام می شود و هم چنین، تحولات سریع فناوری این بخش، ارتباط میان آن و فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی را آن چنان حساس و پیچیده ساخته است که کارشناسان، از صنعت حمل و نقل در کنار صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان یکی از دو صنعت نیروی محرکه توسعه اقتصادی یاد می کنند و کارآمدی و توانمندی این بخش را زمینه ساز توسعه همه جانبه کشورها می دانند.

ضرورت و اهداف پژوهش

توسعه کشور در جهت تحقق سند چشم انداز کوتاه و بلند مدت کشور ازجمله دغدغه های اصلی نظام جمهوری اسلامی است. بخش حمل و نقل نیز به عنوان یک زیرساخت مهم در توسعه کشور حائز اهمیت است. عدم توجه به فضاهای استراتژی های توسعه در سال های گذشته، منجر به بروز مشکلاتی همچون تراکم بی عدالتی و تخریب محیط زیست شده است. توسعه کشور در بستر طرح آمایش سرزمین با معیارهای بومی منجر به تحقق عدالت شده و ثبات و بقای آن را ارتقا خواهد داد. از این رو نگرش آمایشی در توسعه زیرساخت حمل و نقل سبب گسترش عدالت اجتماعی و بازده بالای اقتصادی خواهد شد. هم چنین بخش حمل و نقل به عنوان عنصر ارتباط دهنده می تواند نقش موثری در آمایش مناطق مرزی داشته باشد. با توجه به اهمیت بخش حمل و نقل در مطالعات آمایش سرزمین این پژوهش در سه جلد، جلد اول با عنوان بررسی و تحلیل اسناد فرادست، جلد دوم بررسی وضع موجود و جلد سوم برنامه ریزی و سیاست گذاری حوزه حمل و نقل انجام شده است.

بررسی اسناد مرتبط با آمایش سرزمین با محوریت موضوع حمل و نقل

آمایش سرزمین به عنوان بالادست ترین سند توسعه کشور از جایگاه خاصی در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. در این راستا در گزارش حاضر، مجموعه اسناد بالادستی و سیاست های حمل و نقل کشور در روند تحولات بخش حمل و نقل در سطح کلان مورد بررسی و ارتباط آن ها با موضوع آمایش سرزمین مورد توجه قرار گرفته است. از اهداف تدوین این اسناد می توان به همگرایی تمامی ذی نفعان و فعالان عرصه حمل و نقل، شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید جهت توسعه و اصلاح شبکه حمل و نقل اشاره نمود. بررسی میزان تحقق برنامه ها و تحلیل موانع پیش رو توسعه حمل و نقل از موضوعات بررسی این اسناد است. با بررسی روند توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل مشخص شده است در فرآیند ساخت، اولویت با بخش جاده‌ای بوده و در رتبه‌های بعدی بخش ریلی و هوایی و دریایی قرار گرفته‌اند. با این وجود در مقایسه شاخص‌ موجود (طول راه به جمعیت) وضعیت کشور با کشورهای توسعه یافته فاصله زیادی دارد. همچنین مقایسه شاخص های توسعه خطوط راه آهن نشان می دهد که جایگاه ایران چه در سطح منطقه و چه در سطح جهان بسیار نامطلوب است. بررسی این اسناد نشان می دهد در سال‌های پایانی نتهی به این مطالعات میزان جابه جایی جاده ای و ریلی بار داخل کشور متناسب با رشد تقاضای بار افزایش یافته به طوری که در کل باعث بروز روند ثابتی در سهم جابه جایی جاده ای و ریلی بار کشور شده است. در مقایسه شاخص های ناوگان مشخص شد که بهره وری واگن های باری ایران ایران نسبت به متوسط کشورهای منطقه آسیای میانه پایین است؛ ولی وضعیت ایران در این شاخص در متوسط جهانی است.. بررسی شاخص ها نشان می دهد اولویت اصلی در رفع نیازهای راه آهن ایران به ترتیب افزایش تعداد لوکوموتیو، توسعه خطوط راه آهن، بهره برداری واگن، افزایش تعداد واگن و بهره برداری لوکوموتیو است. در خصوص بخش هوایی نیز آمارها نشان می‌دهد در شاخص‌های موجود در این زمینه مانند شاخص هواپیما به ازای یک میلیون نفر جمعیت کشور و یا صندلی ناوگان به ازای یک میلیون جمعیت کشور رتبه ایران در مقایسه با کشوهای منطقه و یا توسعه یافته بسیار پایین تر است.

بررسی وضع موجود و چشم انداز های حوزه حمل و نقل در ایران

در طول سالیان گذشته در بخش جاده ای متوسط رشد سالانه آزادراه ۷۵ و بزرگراه ۷۳۸ کیلومتر بوده است. متوسط سالانه ساخت خطوط اصلی ریلی ۲۵۳ کیلومتر بوده است. متوسط سالانه افزایش ظرفیت اعزام و پذیرش مسافر فرودگاه های کشور ۴/۲ میلیون نفر بوده است. متوسط سالانه افزایش ظرفیت بنادر مسافری و تجاری ۷/۱ میلیون نفر و ۹ میلیون تن بوده است. هم چنین بررسی در وضعیت ناوگان بخش حمل و نقل نشان داد که تعداد کامیون ها، اتوبوس ها و مینی بوس های عمومی جاده ای کشور به ترتیب ۴۱ درصد، ۵۰ درصد و ۴۶ درصد افزایش یافته است. لازم به ذکر است که تعداد ناوگان مسافری و باری بیش از مقدار تقاضای فعلی است و هم چنین این تعداد ناوگان برای تقاضای سال های افق طرح نیز با فرض عدم فرسوده بودن پاسخگو خواهد بود. در زمینه ریلی نیز تعداد واگن باری، مسافری و لکوموتیو به ترتیب افزایش ۳۱ درصد، ۴۷ درصد و ۳۹ درصدی داشته اند. در زمینه هوایی تعداد ناوگان و تعداد صندلی افزوده به ترتیب رشد ۳۴ درصد و ۲۹ درصد داشته اند؛ اما از طرف دیگر درصد ناوگان غیر فعال از ۳۸ درصد به ۵۳ درصد افزایش داشته است. با توجه به موارد مطرح شده و تقاضاهای کشور تعداد ناوگان های مورد نظر محاسبه و پیشنهاد شده است.

نقاط ضعف احصا شده بخش حمل و نقل کشور

به منظور برنامه ریزی و هدف گذاری برای بخش حمل و نقل کشور نیاز به شناخت وضعیت، نقاط ضعف و مشکلات پیش روی این حوزه وجود دارد. از این رو در ادامه به برخی از مسائل پیش روی این حوزه پرداخته شده است:

• عدم پوشش و پیوستگی مناسب و یکنواخت شبکه در سطح کشور متناسب با تقاضا یا مراکز مهم تولید و توزیع کالا مانند بنادر؛
• تمرکز شبکه توزیع کالا بر مرکز و عدم توزیع متعادل شرکت های حمل و نقل کالا و بنگاه های حمل و نقل در سراسر کشور؛
• بهره وری پایین از برخی زیرساخت های موجود، به ویژه فرودگاه ها و بنادر و برخی از قطعات شبکه ریلی؛
• عدم تناسب بین زیر ساخت های شیوه های مختلف و ناوگان آن شیوه؛
• عدم مدیریت تقاضای حمل و نقل به منظور توزیع جریان تقاضا در شبکه به ویژه در ایام خاص.

پیشنهاداتی جهت بهبود بخش حمل و نقل کشور

حمل و نقل به عنوان یک عامل کلیدی برای جوامع مختلف، در میزان رشد و توسعه نقش بسزایی ایفا می کند. لذا راهبردهایی جهت حل مشکلات بخش حمل و نقل و توسعه ی آن برای رشد اقتصادی می تواند در این زمینه راه گشا باشد.

• توسعه کالبدی ریل پایه و توسعه شبکه ریلی با رویکرد حمل و نقل یکپارچه و بهره گیری از خطوط ریلی پرسرعت؛
• مدیریت تقاضای حمل و نقل در سطح کشور و کاهش مطلوبیت خودروی شخصی؛
• اصلاح الگوی تامین مالی مبتنی بر کاهش اتکا به بودجه عمومی؛
• توسعه زیرساخت های متناسب با تقاضا و با رویکرد نقش آفرینی در حمل و نقل بین المللی؛
• برقراری تعادل بین ناوگان و زیرساخت های ایجاد شده در سطح کشور.

جمع بندی

در جهان امروز، حمل و نقل از بخش های زیربنایی اقتصاد هر جامعه محسوب و به عنوان یک زیرساخت مهم در توسعه کشور حائز اهمیت است. توسعه کشور در بستر طرح آمایش سرزمین با معیارهای بومی منجر به تحقق عدالت شده و ثبات و بقای آن را ارتقا خواهد داد. از این رو نگرش آمایشی در توسعه زیرساخت حمل و نقل سبب گسترش عدالت اجتماعی و بازده بالایی اقتصادی خواهد شد. از این رو منظور برنامه ریزی و هدف گذاری برای بخش حمل و نقل کشور نیاز به شناخت وضعیت، نقاط ضعف و مشکلات پیش روی این حوزه وجود دارد. اصلاح الگوی تامین مالی مبتنی بر کاهش اتکا به بودجه عمومی و توسعه زیرساخت های متناسب با تقاضا و با رویکرد نقش آفرینی در حمل و نقل بین المللی از راهبردهای پیشنهادی در جهت توسعه حوزه حمل و نقل است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط علی نادران در سال ۱۳۹۹ انجام شده ‌است.