اقدامات راهبردی برای اقتصاد مقاومتی در بخش انرژی

به صورت کلی رویکردهای مختلفی نسبت به انرژی وجود دارد و با عناوین مختلفی از جمله سوخت، فعالیت های اقتصادی، ماده خام و خوراک زنجیره ارزش، کشنده صنعت، تامین کننده درآمدهای ارزی و انرژی، در سطح جهانی استفاده می شود. اما اهداف سیاست گذاری های ایران در زمینه انرژی یکپارچه نبوده و در اغلب موارد صادرات نفت خام مبنای توسعه قرار گرفته است که به هدررفت این سرمایه ملی منجر شده است. در این راستا، به منظور توسعه تجارت منطقه‌ای انرژی، سیاست گذاری ها باید متناسب با موقعیت جغرافیایی کشور و در جهت استفاده از نفت، به عنوان ماده خام زنجیره ارزش و سوخت فعالیت های اقتصادی، تغییر کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشورهای جهان با توجه به موقعیت جغرافیایی و همچنین تولیدکننده یا مصرف کننده بودن در بخش انرژی، رویکرد خود در استفاده از این کالای راهبردی را مشخص نموده‌اند و بر مبنای این رویکرد، برای بخش انرژی برنامه ریزی می کنند. به طور کلی در جهان از پنج رویکرد در بخش انرژی به صورت ترکیبی استفاده می شود. این رویکردها عبارت اند از: انرژی به عنوان نهاده (سوخت) فعالیت های اقتصادی، انرژی به عنوان ماده خام و خوراک زنجیره ارزش، انرژی به عنوان کشنده صنعت، انرژی به عنوان تأمین کننده درآمدهای ارزی و انرژی به عنوان ابزار دیپلماسی و امنیت بین المللی. با این وجود در ایران، تاکنون رویکرد مشخصی به عنوان مبنای سیاست گذاری ها و اقدامات بخش انرژی تعیین نشده است. به همین علت برنامه های این بخش، سمت و سوی واحدی ندارد و با پراکندگی و هدف گذاری نامشخص روبه رو است. در بهترین حالت نیز، تجمیعی از همه اهداف و اقدامات خوب، که تحقق آن همزمان با هم ممکن نیست، در دستور کار بخش های مختلف قرار گرفته است. بنابراین ضروری است که جمهوری اسلامی ایران نیز رویکردی مشخص، منسجم و یکپارچه در بخش انرژی داشته باشد تا از این ظرفیت بزرگ انرژی موجود در کشور، به بهترین شکل ممکن استفاده شود. در این پژوهش اقدامات لازم در این زمینه ارائه شده است.

رویکرد ایران در بخش انرژی

اگر نفت خام در ایران صرفاً به عنوان منبعی برای درآمدهای ارزی شناخته شود، نمی تواند مبنا و اساسی برای توسعه قرار گیرد. این راهبرد در تمام صد سالی که ایران نفت داشته است، مورد توجه قرار گرفته اما نتیجه بخش نبوده است. چرا که خام فروشی نفت، حداقل مزیت را در استفاده از این کالای راهبردی ایجاد می کند. علاوه بر این موارد، نفت خام نقش چندانی در وابسته سازی متقابل کشورها ندارد و به دلیل امکان جایگزینی آن با نفت خام کشورهای مختلف، نمی تواند به عنوان مبنایی برای تأمین امنیت بین المللی استفاده شود. بررسی ها نشان می دهد براساس شرایط جغرافیایی و مزایای جمهوری اسلامی ایران در دسترسی به منابع نفت و گاز، هوشمندانه ترین رویکرد برای کشور در بخش انرژی به صورت زیر است:

• استفاده از نفت به عنوان ماده خام و خوراک زنجیره ارزش.
• استفاده از گاز به عنوان نهاده (سوخت) فعالیت های اقتصادی.
• استفاده از موقعیت جغرافیایی کشور به منظور توسعه تجارت منطقه‌ای انرژی.

ضروری است این موارد در کنار اصول اقتصاد مقاومتی؛ یعنی «درونزایی»، «برونگرایی» و «مردم محوری» به عنوان نقشه راه و مبنای برنامه های کشور در بخش انرژی قرار گیرد.

اقدامات راهبردی

برنامه ریزی برای هر یک از بخش های اقتصادی کشور، نیازمند شناسایی و دسته بندی مسائل مرتبط با آن بخش است، به گونه‌ای که هر دسته بتواند از سایر دسته ها استفاده کند. در ادامه، اقدامات راهبردی مربوط به هر دسته در بخش انرژی ارائه شده است.

ساختار اداری بخش انرژی:

• ایجاد یکپارچگی در نظام اداره بخش انرژی از طریق تشکیل وزارت انرژی و تأسیس نهاد تنظیم گر مستقل.
• تفکیک نقش های حاکمیتی و غیرحاکمیتی در بخش انرژی و خروج دولت از تصدی گری در فعالیت های غیرحاکمیتی.

تامین انرژی:

• اولویت دادن به توسعه میادین مشترک با تاکید بر میادین گازی.
• استفاده از قراردادهای مشارکتی برای توسعه میادین با پیچیدگی و ریسک بالا.
• افزایش بازدهی برداشت از میادین نفتی از طریق اولویت دادن به تزریق گاز میادین تحت تزریق نسبت به سایر مصارف گاز و بازیافت مستمر و منظم گازهای همراه نفت.
• بهبود صرفه اقتصادی تولید برق از طریق افزایش ضریب بار شبکه با تاکید بر کاهش اوج مصرف.
• افزایش ظرفیت نیروگاهی کشور از طریق اعطای تضمین دولتی به سرمایه گذاران داخلی.
• تنوع بخشی به سبد عرضه انرژی از طریق افزایش سهم انرژی بادی و زیست توده.
• ارتقاء بهره وری بخش برق با واقعی کردن قیمت سوخت و برق شرکت ها در زنجیره تولید تا توزیع.
• استفاده از ظرفیت بازیافت گازهای همراه نفت از طریق کاهش قیمت پایه در مزایده ها.

تجارت انرژی:

• متنوع سازی روش های فروش منابع انرژی با تأکید بر عرضه مستمر و منظم نفت خام، میعانات گازی و فرآورده های نفتی در بورس انرژی.
• استفاده از ظرفیت جغرافیایی کشور به منظور توسعه تجارت منطقه‌ای انرژی از طریق ایجاد شبکه به هم پیوسته برق منطقه‌ای، ایجاد قطب بانکرینگ خلیج فارس، صادرات گاز از طریق خط لوله به کشورهای منطقه و خرید نفت خام و گاز از کشورهای منطقه و فروش به کشورهای متقاضی.

زنجیره ارزش:

• توسعه ظرفیت پتروپالایشگاهی کشور در سواحل جنوبی با استفاده از سرمایه های داخلی.
• تکمیل زنجیره ارزش با اولویت نفت خام براساس مزیت های جغرافیایی کشور از طریق ایجاد جذابیت برای سرمایه گذاری در انتهای زنجیره.
• توقف طرح های پتروشیمی با مکان یابی نامناسب.

مصرف انرژی:

• بهینه سازی مصرف انرژی در بخش خانگی و صنعتی از طریق حذف یارانه پنهان مشترکین پرمصرف و واحدهای صنعتی دارای مصرف غیربهینه.
• هدفمندکردن یارانه های بنزین از طریق اعطای سهمیه برابر به هر ایرانی.
• تنوع بخشی به سبد مصرف انرژی در بخش حمل و نقل، با تاکید بر توسعه مصرف گاز طبیعی فشرده شده با اولویت حمل و نقل عمومی.
• بهینه سازی مصرف انرژی در بخش ساختمان با قاعده گذاری از طریق برچسب انرژی.
• مدیریت مصرف انرژی از طریق یکپارچه سازی و هوشمندسازی کنتورهای آب، برق و گاز

تأمین مالی و زنجیره تامین:

• توانمندسازی شرکت های اکتشاف و تولید داخلی از طریق اعطای مدیریت عملیات توسعه میادین به آن ها.
• تامین مالی مردمی پروژه های کلان بخش انرژی با استفاده از ظرفیت بازار سرمایه از طریق ایجاد جذابیت در قراردادهای نفتی.
• استفاده از توان شرکت های داخلی در کسب و کارها و پروژه های بخش انرژی از طریق ایجاد زیرساخت های هوشمند شناسایی توانمندی های داخلی و تسهیل روش های تامین مالی از منابع داخلی.

جمع بندی

سیاست گذاری ها و قوانین در بخش انرژی ایران بسیار پراکنده و نامشخص است و سمت و سوی یکسانی ندارد؛ در حالی که در اغلب کشورها رویکردهای مشخصی در این  حوزه در نظر گرفته شده است. براساس شرایط جغرافیایی و مزایای جمهوری اسلامی ایران در دسترسی به منابع نفت و گاز، مواردی شامل «استفاده از نفت به عنوان ماده خام و خوراک زنجیره ارزش»، «استفاده از گاز به عنوان نهاده (سوخت) فعالیت های اقتصادی » و «استفاده از موقعیت جغرافیایی کشور به منظور توسعه تجارت منطقه‌ای انرژی»  به عنوان رویکرد کشور در بخش انرژی پیشنهاد می گردد. به صورت کلی، برنامه ریزی در بخش انرژی باید در دسته های ساختار اداری بخش انرژی، تأمین انرژی، تجارت انرژی، زنجیره ارزش، مصرف انرژی و زنجیره تامین مالی صورت گیرد.

این مطالعه در شبکه تحلیلگران اقتصاد مقاومتی با همکاری احسان امیدی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.