استاندارد شرعی سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی درباره صکوک سرمایه گذاری

استانداردسازی مقررات شرعی در بازار اوراق بهادار اسلامی یا صکوک از مهم ترین زیرساخت های لازم در این بازار می باشد. استاندارد شرعی شماره ۱۷ درباره صکوک سرمایه گذاری در سال ۲۰۰۳ توسط سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی به تصویب رسیده است. علت استفاده از عنوان صکوک سرمایه  گذاری در این استاندارد، تمایز آن از سهام و اوراق قرضه است. صکوک سرمایه گذاری، گواهی های با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است. انواع صکوک سرمایه گذاری عبارتند از: اجاره، منفعت، سلف، استصناع، مرابحه، مشارکت محور، مزارعه، مساقات، مغارسه.

کلیدواژه: صکوک، سرمایه، اوراق.

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از مهم ترین زیرساخت های لازم در بازار اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، استانداردسازی ضوابط و مقررات شرعی مربوط به این بازار است. سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی از جمله نهادهایی است که تاکنون استانداردهای شرعی گوناگونی در زمینه فعالیت موسسات مالی اسلامی منتشر کرده است. یکی از استانداردهای مهم این نهاد، استاندارد شرعی شماره ۱۷ درباره صکوک سرمایه گذاری است که در سال ۲۰۰۳ میلادی به تصویب رسیده است. هدف این استاندارد، تدوین قواعد شرعی انتشار و معامله صکوک سرمایه گذاری و نیز تشریح انواع، ویژگی ها، ضوابط شرعی و شرایط انتشار و معامله آن ها به وسیله موسسات مالی اسلامی است.

صکوک سرمایه گذاری

صکوک سرمایه گذاری، گواهی های با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه ای از دارایی های فیزیکی، خدمات، منافع حاصل از دارایی یا ذی نفع یک پروژه یا فعالیت سرمایه گذاری خاص می شود. علت استفاده از عنوان صکوک سرمایه  گذاری در این استاندارد، تمایز آن از سهام و اوراق قرضه است.

انواع صکوک سرمایه گذاری

در ادامه انواع صکوک سرمایه گذاری تشریح شده است.

• صکوک اجاره: این نوع صکوک، توسط مالک یک دارایی فیزیکی اجاره شده یا مقرر شده برای اجاره منتشر می شود و با فروش آن دارایی و اجاره مجدد آن توسط مالک، وجوه حاصل از انتشار در اختیار بانی قرار می گیرد.
• صکوک منفعت: انواع صکوک منفعت به شرح زیر است.
• صکوک منفعت دارایی موجود: این صکوک بر دو نوع است؛ در نوع اول مالک دارایی اجاره ای موجود با هدف اجاره دادن دارایی و دریافت اجاره بها، منافع حاصل از دارایی خود را از طریق انتشار این اوراق به سرمایه گذاران منتقل می کند. در نوع دوم مالک منافع دارایی اجاره ای موجود با هدف اجاره دادن مجدد منافع دارایی و دریافت اجاره بها، منافع حاصل از دارایی خود را از طریق انتشار این اوراق به سرمایه گذاران منتقل می کند.
• صکوک منفعت دارایی آینده: در این صکوک، شخصی که در آینده مالک یک دارایی فیزیکی خواهد شد، منافع بالقوه حاصل از دارایی را با انتشار اوراق به سرمایه گذاران منتقل می کند.
• صکوک خدمات موجود: مالک یک کسب وکار که در حال حاضر خدماتی ارائه می دهد، می تواند با انتشار این نوع صکوک، منابع لازم برای فعالیت خود را به دست آورد.
• صکوک خدمات آینده: مالک یک کسب وکار که قصد ارائه خدماتی را دارد، می تواند با انتشار این نوع صکوک، منابع لازم برای فعالیت خود را به دست آورد.
• صکوک سلف: شخصی که تولید کننده کالا است و قصد تولید محصول خود در آینده را دارد، می تواند با انتشار این نوع صکوک منابع مالی موردنیاز خود را تأمین کند.
• صکوک استصناع: صکوکی است که با هدف تجهیز منابع برای ساخت کالاهایی استفاده می شوند که تحت تملک دارندگان اوراق قرار می گیرند.
• صکوک مرابحه: شخصی که قصد خرید کالاها یا خدماتی را دارد که طبق قرارداد مرابحه به فروش می رسند، می تواند با انتشار این صکوک، منابع مالی لازم برای خرید آن را تأمین کند. در این حالت، دارندگان اوراق، مالک آن محصولات تلقی می شوند و در درآمد فروش آن ها سهیم اند.
• صکوک مشارکت محور: این نوع صکوک برای تأمین مالی اجرای یک پروژه جدید، توسعه یک پروژه موجود یا انجام یک کسب وکار طبق قراردادهای مشارکتی منتشر می شود و دارندگان اوراق، مالکان پروژه به شمار می آیند که در سود و زیان حاصل شریک اند. انواع این صکوک به شرح زیر است:
• صکوک مشارکت: در این نوع صکوک، پروژه یا فعالیت تجاری بر اساس قرارداد مشارکت تامین مالی می شود و دارندگان اوراق نیز نقش شرکا را ایفا می کنند که در سود و زیان حاصل شریک اند و یکی از شرکا یا شخص ثالث به عنوان مدیر عملیات تعیین می شود.
• صکوک مضاربه: در این نوع صکوک، پروژه یا فعالیت تجاری بر اساس قرارداد مضاربه تامین مالی می شود. دارندگان اوراق نیز نقش صاحبان سرمایه مضاربه را ایفا می کنند که در سود و زیان حاصل شریک اند و یکی از شرکا یا شخص ثالث به عنوان مدیر عملیات تعیین می شود.
• صکوک وکالت: این نوع صکوک بر اساس قرارداد وکالت برای اداره عملیات مربوط به یک فعالیت یا پروژه توسط نماینده یا وکیل سرمایه گذاران، منتشر می شود.
• صکوک مزارعه: این نوع صکوک برای تامین منابع لازم برای فعالیت کشاورزی در قالب قرارداد مزارعه منتشر می شود و دارندگان اوراق طبق شرایط قرارداد در محصول به دست آمده سهیم خواهند بود.
• صکوک مساقات: صاحب یک باغ می تواند از طریق انتشار این نوع صکوک به تامین منابع مالی لازم برای آبیاری، نگهداری و دیگر امور مربوط به باغداری بپردازد. در این حالت، سرمایه گذاران در محصولات به دست آمده از درختان سهیم خواهند بود.
• صکوک مغارسه: این نوع صکوک به منظور کشت درختان و صرف فعالیت و هزینه های لازم برای رشد آن ها منتشر می شود و دارندگان اوراق در زمین و درختان کشت شده سهیم خواهند بود.

قواعد شرعی انتشار صکوک سرمایه گذاری

در ادامه برخی از قواعد شرعی انتشار صکوک سرمایه گذاری ذکر شده است.

• انتشار گواهی های سرمایه گذاری از طریق پذیره نویسی بر مبنای قرارداد سرمایه گذاری شرعی مجاز است.
• انتشار گواهی ها برای تبدیل به اوراق کردن دارایی های فیزیکی، منابع و خدمات با تقسیم آن ها به سهام مساوی و انتشار بر مبنای ارزش آن ها مجاز است؛ ولی تبدیل به اوراق کردن بدهی ها با هدف معامله آن ها مجاز نیست.
• قرارداد صکوک همه اثرات حقوقی مربوط به قرارداد مبنای انتشار صکوک را دارد؛ این امر پس از پایان پذیره نویسی و تخصیص گواهی های صکوک اتفاق می افتد.
• ناشر و متقاضیان پذیره نویسی، دو طرف قرارداد صکوک محسوب می شوند.
• روابط بین طرف های قرارداد، یعنی ناشر و دارندگان اوراق باید با استفاده از قراردادهای اجرایی تنظیم شود.
• انتشار امیدنامه نشان دهده دعوت ناشر برای پذیره نویسی است که در آن اقدام به پذیره نویسی، نشان دهنده ایجاب است. در این حالت، امیدنامه به عنوان ایجاب و پذیره نویسی به عنوان قبول در نظر گرفته می شود. در امیدنامه باید تعهد به رعایت ضوابط و اصول شرعی تصریح شود و وجود یک شورای نظارت شرعی برای تایید رویه های انتشار و نظارت بر اجرای پروژه ذکر شود.
• پس از پایان پذیره نویسی، توزیع اوراق و آغاز فعالیت، امکان معامله و بازخرید صکوک سرمایه گذاری که بیانگر مالکیت مشاع در دارایی های فیزیکی، منافع یا خدمات است، وجود دارد. برای معامله یا بازخرید پیش از آغاز فعالیت، هنگام انحلال و تبدیل شدن دارایی ها به بدهی یا هنگام فروش دارایی ها به صورت نسیه، باید قواعد مربوط به بیع صرف(مبادله ارز) و بیع دین رعایت شود.
• ناشر می تواند صکوک منفعت دارایی های فیزیکی را پس از توزیع اوراق و پرداخت مبلغ پذیره نویسی، از دارنده آن به قیمت بازار یا قیمت توافق شده بین طرفین در زمان بازخرید، مشروط بر اینکه مبلغ پذیره نویسی یا قیمت بازخرید به صورت نسیه نباشد، بازخرید کند.

جمع بندی

یکی از استانداردهای مهم سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی، استاندارد شرعی شماره ۱۷ درباره صکوک سرمایه گذاری است. صکوک سرمایه گذاری، گواهی های با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره نویسی بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن، توسط خریدار به ناشر است. برخی از قواعد شرعی انتشار صکوک سرمایه گذاری عبارتند از: انتشار گواهی های سرمایه گذاری از طریق پذیره نویسی بر مبنای قرارداد سرمایه گذاری شرعی مجاز است، ناشر می تواند صکوک منفعت دارایی های فیزیکی را پس از توزیع اوراق و پرداخت مبلغ پذیره نویسی، از دارنده آن به قیمت بازار بازخرید کند و … .

این مطالعه در پژوهشکده پولی و بانکی با همکاری رسول خوانساری و فرشته ملاکریمی در سال ۱۳۹۸ انجام شده  است.