بررسی نظام مالیاتی بر درآمد شخصی مردم ایران

در ایران به دلیل عدم وجود نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی، درآمدهای دولت بیشتر وابسته به فروش نفت است و درآمدهای مالیاتی دولت به درآمدهای ناشی از مالیات بر سود شرکت ها، مالیات بر ارزش افزوده و وضع عوارض واردات وابسته است. طبق نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی، بعد از پایان دوره مالیاتی، سامانه مالیات قابل پرداخت شخص را محاسبه کرده و آن را با صدور اظهارنامه مالیاتی اعلام می کند؛ مودیان باید تا پایان زمان معینی نسبت به پرداخت بدهی مالیاتی خود اقدام کنند؛ در غیر این صورت سازمان امور مالیاتی می تواند به صورت سامانه ای نسبت به اخذ مالیات شخص اقدام کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر با نوسان درآمدهای نفتی کشور و بروز اثرات مخرب آن در اقتصاد، اهمیت راهبرد تأمین مالی دولت با درآمدهای پایدار مالیاتی بیش از پیش روشن شده است. همچنین کسری بودجه دولت، تورم های بالا در سال های متوالی و ضعف نظام حمایتی کشور موجب افزایش اختلاف طبقاتی در کشور شده است. موضوع مالیات بر درآمد شخصی ارائه قواعد حاکم بر همه درآمدهای اشخاص حقیقی از قبیل صاحبان کسب وکار، کارگران و حتی اشخاص بیکار است. در ایران به دلیل عدم وجود این نظام مالیاتی، درآمدهای دولت بیشتر وابسته به فروش نفت است و درآمدهای مالیاتی دولت نیز به درآمدهای ناشی از مالیات بر سود شرکت ها، مالیات بر ارزش افزوده و وضع عوارض واردات وابسته است. اجرای نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی در کشور می تواند با افزایش درآمدهای دولت وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی را کاهش دهد؛ همچنین موجب بهبود شفافیت اقتصادی، کاهش فرار مالیاتی و افزایش اطلاعات حاکمیت به منظور سیاست گذاری در حوزه های مختلف اقتصادی خواهد شد. علاوه بر این موارد شناسایی دقیق اقشار کم درآمد جامعه و امکان حمایت از آن ها یکی دیگر از آثار مهم اجرای نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی است که به کاهش اختلاف طبقاتی منجر خواهد شد. در این پژوهش، راهکارهایی به منظور پیاده سازی نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی ارائه شده است.

فرآیند ثبت و اخذ مالیات بر مجموع درآمد شخصی

فرآیند پردازش اطلاعات تراکنش ها و صورت حساب های صادر شده توسط اشخاص حقیقی را می توان در گام های زیر خلاصه کرد:

• بانک مرکزی مجموع کل وجوه واریزی به حساب های شخصی هر شخص را محاسبه و به سازمان امور مالیاتی اعلام می کند.
• سازمان امور مالیاتی مجموع وجوه دریافتی توسط هر شخص را بر اساس اظهارات شخص مطابق صورت حساب های صادر شده محاسبه و با مقایسه با اطلاعات ارسالی از بانک مرکزی، کل وجوه دریافتی فاقد صورت حساب را برای هر شخص محاسبه می کند.
• سازمان امور مالیاتی وجوه دریافتی فاقد صورت حساب را هدیه تلقی کرده و با میزان حد معافیت سالانه هدیه مقایسه می کند. در صورتی که کل وجوه دریافتی فاقد صورت حساب شخص از حد آستانه سالانه دریافت هدیه کمتر باشد، شخص برای این بخش از درآمد خود از پرداخت مالیات معاف است.
• درصورتی که کل وجوه دریافتی فاقد صورت حساب شخص از حد آستانه سالانه دریافت هدیه بیشتر باشد، سازمان امور مالیاتی میزان مابه التفاوت کل هدیه دریافتی از حد آستانه معافیت سالانه را محاسبه و آن را از معافیت یکپارچه هدیه-ارث طول عمر، مابقی وجوه دریافتی با عنوان هدیه برای شخص به عنوان درآمد مشمول مالیات لحاظ می شود.
• سازمان امور مالیاتی در طول دوره به صورت سامانه ای و بر اساس آخرین اطلاعات تراکنش های دریافتی هر شخص و صورت حساب های الکترونیکی دریافتی میزان بدهی مالیاتی اشخاص حقیقی را محاسبه می کند. بنابراین ممکن است بواسطه وجود فاصله زمانی بین انجام تراکنش تا صدور صورت حساب برای شخص بدهی مالیاتی منظور شود؛ سازمان امور مالیاتی برای این بدهی، سقف مشخصی را تعیین می کند؛ اعمال سقف بدهی مالیاتی برای اشخاص حقیقی به این معنا است که سازمان امور مالیاتی به صورت کاملاً سامانه ای میزان بدهی مالیاتی هر شخص را محاسبه و در صورتی که بدهی شخص از سقف بدهی مالیاتی بیشتر شود؛ سامانه مابه التفاوت بدهی مالیاتی را در حساب شخص بلوکه یا فریز می کند. در این صورت شخص تا زمان ارائه صورت حساب و محاسبه مجدد بدهی مالیاتی توسط سامانه تنها اجازه برداشت از آن بخش آزاد را دارد و شخص می تواند از سایر خدمات نظام بانکی استفاده کند.
• بعد از پایان دوره مالیاتی، سامانه مجدداً مالیات قابل پرداخت شخص را محاسبه کرده و بدهی قطعی مالیاتی مودیان را با صدور اظهارنامه مالیاتی اعلام می کند. بعد از صدور اظهارنامه مالیاتی، مودیان باید تا پایان زمان معینی نسبت به پرداخت بدهی مالیاتی خود اقدام کنند؛ در غیر این صورت سازمان امور مالیاتی می تواند به صورت سامانه ای نسبت به اخذ مالیات شخص اقدام کند.
• سازمان امور مالیاتی طبق اظهارات شخص در مورد معاملات دارای صورت حساب، سایر درآمدهای مشمول مالیات شخص را محاسبه می کند.
• سازمان امور مالیاتی در پایان هر دوره بر اساس کل درآمد مشمول مالیات و هزینه های قابل قبول شخص و کسر کل مالیات های تکلیفی که شخص در طول دوره پرداخت کرده است؛ میزان مالیات قابل پرداخت شخص را محاسبه می کند.
• در پایان هر دوره، سازمان امور مالیاتی طبق مجموعه اطلاعات دریافتی برای هر شخص حقیقی اظهارنامه مالیاتی مبتنی بر صورت حساب های الکترونیکی را صادر می کند. اظهارنامه مالیاتی شخص حاوی اطلاعات معافیت مالیاتی سالانه استفاده شده، معافیت یکپارچه هدیه-ارث طول عمر استفاده شده، کمک های دریافتی از نهادهای حمایتی، مجموع کل درآمدهای شخص، مجموع کل هزینه های قابل قبول شخص، مجموع کل درآمد مشمول مالیات، مجموع کل مالیات های پرداخت شده و مالیات قابل پرداخت شخص می باشد.
• اشخاص می توانند هرگونه اعتراضی نسبت به اظهارنامه مالیاتی خود را از طریق سامانه و یا شرکت های معتمد برای سازمان امور مالیاتی ارسال و پیگیری کنند.

شیوه مواجهه نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی با معاملات انجام شده با پول نقد و چک

سهولت در انجام معامله های خرد مهم ترین مزیت معامله با پول نقد است؛ این در حالی است که به دلیل اینکه این دسته از معاملات خارج از شبکه بانکی انجام می شوند، برای سازمان امور مالیاتی قابل شناسایی نیستند. عدم کنترل سازمان امور مالیاتی روی این دسته از معاملات موجب می شود تا متخلفان با استفاده از پول نقد معاملات خود را به صورت مخفیانه انجام دهند. به طور کلی یک قاعده مهم برای تحلیل اهمیت معاملات با پول نقد این است که به هر میزان در یک اقتصاد میزان حجم اسکناس به کل نقدینگی بیشتر باشد، مسئله معامله با اسکناس نیز جدی تر خواهد بود.

چک هم نوعی ابزار پرداخت است که زمان معینی بین انجام معامله و پرداخت را از طریق تعیین بازپرداخت تضمین می کند. بنابراین هیچ فرقی میان انجام تراکنش از طریق چک با انجام تراکنش از طریق سایر ابزارهای پرداخت وجود ندارد. در رابطه با وصول یا عدم وصول چک دو حالت زیر وجود دارد:

• در حالتی که چک در تاریخ سررسیدش وصول شود، سازمان امور مالیاتی بعد از دریافت اطلاعات چک و اطلاعات صورت حساب الکترونیکی معامله کلیه فرآیند حسابرسی، حسابداری و صدور اظهارنامه مالیاتی را مشابه معاملاتی که تراکنش مرتبط با آن از طریق سایر ابزارها پرداخت صورت می گیرد، انجام می دهد.
• در حالتی که چک در تاریخ سررسیدش برگشت بخورد، سازمان امور مالیاتی بعد از دریافت اطلاعات چک برگشتی و اطلاعات صورت حساب الکترونیکی، تا زمان تعیین تکلیف وصول یا عدم وصول چک، فرض را بر عدم انجام تراکنش می گذارد و مبلغ مندرج در صورت حساب را به عنوان دریافت هدیه برای صادرکننده چک ثبت می کند.

جمع بندی

اجرای نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی در کشور می تواند منجر به کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی، بهبود شفافیت اقتصادی، کاهش فرار مالیاتی و افزایش اطلاعات حاکمیت به منظور سیاست گذاری در حوزه های اقتصادی شود. طبق نظام مالیات بر مجموع درآمد شخصی، در پایان هر دوره مالیاتی، سازمان امور مالیاتی برای هر شخص حقیقی اظهارنامه مالیاتی مبتنی بر صورت حساب های الکترونیکی را صادر می کند. اظهارنامه مالیاتی شامل اطلاعات معافیت مالیاتی سالانه استفاده شده، مجموع کل درآمدهای شخص، مجموع کل درآمد مشمول مالیات، مجموع کل مالیات های پرداخت شده، مالیات قابل پرداخت شخص و … است.

این مطالعه در اندیشکده محنا و توسط جواد اسکندری در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.