نحوه تعامل و استفاده ایران از ظرفیت های جنبش عدم تعهد

جنبش عدم تعهد با هدف استقلال کشورهای عضو از قدرت های بزرگ جهانی تشکیل شد و هم اکنون با ماهیت فرامنطقه ای خود می تواند در نظام بین الملل ایفای نقش کند. به علت نزدیک بودن گفتمان انقلاب اسلامی و رویکرد این جنبش، ایران پس از انقلاب اسلامی به عضویت در این جنبش درامد. ایران با استفاده از ظرفیت تعامل های موجود در جنبش عدم تعهد و ریاست سه ساله ایران در این جنبش، می تواند از فشارهای وارده از تحریم های امریکا به صورت چشمگیری بکاهد. بازیابی نقش سیاسی ایران، نقش افرینی در بحران های منطقه ای و بین المللی و پیگیری حقانیت هسته ای ایران از جمله مزیت های عضویت ایران در این جنبش هستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

رویکرد جنبش عدم تعهد، نزدیکی بسیاری با گفتمان انقلاب اسلامی بر اساس شعار «نه شرقی، نه غربی» دارد و ایران پس از انقلاب اسلامی به عضویت در این جنبش درامد. با قرار گرفتن ایران تحت فشار تحریم های ظالمانه قدرت های بزرگ و از طرفی ظرفیت تعامل بیشتر ایران با کشورهای عضو این جنبش، بایستی راه های کارامدی برای استفاده از این ظرفیت تبیین شود. با برگزاری موفق شانزدهمین اجلاس جنبش عدم تعهد در شهریور ۱۳۹۱ در تهران و اغاز ریاست سه ساله ایران بر این جنبش، ضروریست با ترسیم موقعیت جنبش عدم تعهد و شناخت فرصت های بدست امده از مدیریت ایران، راهکارها و راهبرد های دیپلماتیک و سیاسی لازم به اگاهی عموم به ویژه تاثیرگذاران بر سیاست خارجی برسد.

پیشینه، ساختار و جایگاه جنبش عدم تعهد

در دوره پس از جنگ جهانی و دوران ساختار دوقطبی سیستم جهانی به رهبری امریکا و شوروی، برخی از رهبران کشورهای جهان مانند جمال عبدالناصر از مصر، احمد سوکارنو از اندونزی، جواهر لعل نهرو از هند و مارشال تیتو از یوگسلاوی که مبارزات سختی را برای استقلال کشور خود پشت سر گذاشتند، در ۱۸ اوریل ۱۹۵۵ با شرکت ۲۵ کشور عمدتا اسیایی و افریقایی در باندونگ، گرد هم امدند و رژیمی تحت عنوان “رژیم عدم تعهد” را بنا نهادند. این رژیم با هدف حفظ استقلال کشورها و جلوگیری از مداخلات قدرت های بزرگ در امور داخلی کشورهایی که از توان کافی برای عمل در خارج چهارچوب سیستم دوقطبی جهانی برخوردار نبودند، شکل گرفت.

به لحاظ تعداد کشورها، شاهد عضویت ۱۲۰ کشور در این مجموعه هستیم و هریک از این اعضا دارای رای مستقل در مجمع عمومی سازمان ملل متحد هستند و هرکدام از این بازیگران حداقل به ظاهر کشوری مستقل در نظام بین الملل محسوب می شوند. به لحاظ ساختاری، جنبش عدم تعهد استقلال خود را از دو بلوک شرق و غرب و در حال حاضر از قدرت های بزرگ اعلام کرده است. هرچند عملا کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در بسیاری از موارد تحت تاثیر لابی قدرت های بزرگ قرار می گیرند اما در هر حال نام عدم تعهد بر شناسنامه سیاسی این جنبش باقی مانده است.

جنبش عدم تعهد می تواند در مواردی به عنوان یک مجموعه تصمیم گیرنده در نظام بین الملل ایفای نقش کند. از انجا که برخی ار اعضای این جبش با بحران های داخلی مواجه هستند، این جنبش می تواند در این موارد نقش مهمی در پایان دادن به این بحران ها ایفا کند. هرچند این نقش افرینی هنوز به حالت بالفعل در نیامده است. همچنین اعضای این جنبش از قاره های مختلفی هستند و این جنبش شکل فرا منطقه ای به خود گرفته است، اما هنوز ماهیت فرا منطقه ای خود را بروز نداده است.

ایران و جنبش عدم تعهد

با ریاست جمهوری اسلامی ایران بر جنبش عدم تعهد، انتظار می رود که نقش و جایگاه این جنبش در نظام بین الملل ارتقا یابد و همچنین جنبش عدم تعهد در چارچوب اهداف و ارمان های اولیه اش بتواند به تامین منافع ملی ایران کمک نماید. بسیاری از عناصر گفتمان عدم تعهد با عناصر و گفتمان انقلاب اسلامی همپوشی و سازگاری دارند. به گونه ای که عناصرکانونی استعمارستیزی، سلطه ستیزی، استقلال طلبی و عدالت خواهی در هر دو گفتمان مشترک است. همچنین عناصر و گفتمان عدم تعهد با بافت و بستر فرهنگی، مذهبی و تاریخی ایران هماهنگی و همخوانی دارد و عناصر گفتمان انقلاب اسلامی را تقویت و تثبیت می کند.

برگزاری اجلاسیه شانزدهم جنبش عدم تعهد و ریاست ایران نتایج زیر را برای ایران و همچنین برای جنبش در پی داشته است.

• بازیابی نقش سیاسی و منطقه ای ایران در نظام بین الملل.
• پیگیری حقانیت هسته ای ایران در جنبش عدم تعهد.
• ساخت یابی و نهادیابی جنبش عدم تعهد.
• نقش افرینی در بحران های منطقه ای و بین المللی.

راه های تعقیب و تامین منافع جمهوری سلامی در چهارچوب جنبش عدم تعهد 

در ادامه به برخی از فرصت های ایران در چهارچوب جنبش عدم تعهد می پردازیم:

نخست، جمهوری اسلامی این امکان را دارد با استفاده از ظرفیت های جنبش عدم تعهد در حوزه دیپلماسیِ کنفرانس، اهداف و منافع ملی خود را پیگیری نماید. در واقع جمهوری اسلامی ایران می تواند با ترکیب ارای دیگر اعضا در قالب سیاست مقیاس، از یک سو بر ضریب نفوذ تاثیرگذاری خود در نظام بین المللی بیافزاید و از سوی دیگر هزینه های تامین اهداف و منافع خود را کاهش دهد. جلب حمایت اعضای جنبش در اژانس بین المللی انرژی اتمی از نمونه  های بارز دیپلماسی کنفرانس و سیاست مقیاس است.

دوم، جنبش عدم تعهد امکان موازنه سازی سیاسی- اقتصادی در قالب ائتلاف سازی، بلوک بندی و همگرایی برای مقابله با سیاست های خصمانه مراکز قدرت جهانی به ویژه امریکا و غرب برای ایران فراهم می سازد. بنابراین امکان استفاده از این فرصت جنبش از هر زمان دیگری بیشتر است. دست کم ایران می تواند از قابلیت های جنبش برای کاهش فشارهای اقتصادی امریکا و غرب بر خود بهره گیرد.

سوم، راهبرد عدم  تعهد در بستر جنبش غیرمتعهدها جمهوری اسلامی را قادر می سازد تا به متنوع سازی منابع و فرصت سازی سیاسی و اقتصادی برای تامین نیازهای داخلی و به حداقل رساندن وابستگی خارجی دست یابد. زیرا عضویت در جنبش عدم تعهد فرصت بیشتری برای جمهوری اسلامی فراهم می سازد تا از منابع و امکانات اقتصادی، مالی، تجاری و بازارهای بین المللی استفاده کند.

چهارم، عضویت در جنبش عدم تعهد فرصت و قابلیت لازم برای مشارکت جمهوری اسلامی در مدیریت بحران های منطقه ای و جهانی را فراهم می سازد و  جمهوری اسلامی می تواند با ابتکار گروه های تماسِ موردی، زمینه لازم برای مدیریت این بحران ها را در چارچوب این جنبش محیا کند. مدیریت بحران های مالی و اقتصادی سپس بحران های سیاسی می توانند در دستور کار جنبش قرار گیرند.

جمع بندی

جمهوری اسلامی به عنوان کشوری که گفتمان انقلاب اسلامی در ان شکل گرفته است و جنبش عدم تعهد که نماد عدم تعهد به قدرت های جهانی است، متقابلا یکدیگر را تقویت می کنند به گونه ای که ارتقا جایگاه و منزلت هرکدام به افزایش نقش افرینی و بازیگری دیگری در روابط بین الملل منجر شود. از این رو تامین منافع و تحقق اهداف هر یک از انها در راستای منافع و اهداف دیگری است. در این پژوهش، پس از بررسی پیشینه جنبش عدم تعهد و  نقش و جایگاه ان در نظام بین الملل، به جایگاه و رابطه ایران و جنبش عدم تعهد پرداخته شد و همچنین پیشنهاداتی در جهت افزایش استفاده ایران از ظرفیت های این جنبش ارائه گردید. از جمله راه های تامین منافع ایران در چهارچوب جنبش می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• استفاده از ظرفیت های جنبش عدم تعهد در حوزه دیپلماسی.
• استفاده از فرصت جنبش عدم تعهد برای کاهش فشارهای اقتصادی امریکا و غرب.
• متنوع سازی منابع و فرصت سازی سیاسی و اقتصادی برای تامین نیازهای داخلی و به حداقل رساندن وابستگی خارجی با استفاده از ظرفیت های کشورهای عضو.
• مشارکت جمهوری اسلامی در مدیریت بحران های منطقه ای و جهانی در چهارچوب جنبش.

این مطالعه در اندیشکده گفتمان در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.