رویکرد امنیتی-هویتی حاکمیت سعودی در مقابل جمهوری اسلامی ایران

عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران اصلی منطقه غرب آسیا، نقش برجسته ای را در عرصه قدرت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و حتی امنیتی منطقه ای به خود اختصاص داده است. رابطه خصمانه عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران دارای سابقه ی طولانی بوده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به اوج خود رسیده است و این کشور در سال های اخیر سیاست خارجی تهاجمی را در برابر جمهوری اسلامی ایران اتخاذ نموده است. عربستان سعودی همواره در تلاش است تا جمهوری اسلامی ایران را که به قدرت تاثیرگذار منطقه تبدیل شده است به حاشیه بکشاند و ازجمله تلاش های این کشور برای دشمنی با ایران همکاری با امریکا و اسرائیل برای مقابله با ایران می باشد.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه شاخصه های ژئوپلیتیکی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در منطقه غرب آسیا، زمینه رقابت و تعارض بین این دو کشور را فراهم آورده است. زمینه های ژئوپلیتیکی تعارض عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران به ترتیب شامل تعارض منافع نظامی-راهبردی (رقابت بر سر حوزه نفوذ و هم پیمانان منطقه ای در حوزه های هلال خصیب، خلیج فارس و منطقه خلیج عدن و دریای سرخ)، هویتی و فرهنگی (اختلافات قومی مذهبی عربی- ایرانی، شیعه – سنی) و اقتصاد ژئوپلیتیکی (بازار جهانی نفت و سازمان اوپک) می باشند.

در این پژوهش دلایل روی آوردن عربستان سعودی به سیاست خارجی تهاجمی در مقابل جمهوری اسلامی ایران از منظر امنیتی و عوامل هویتی و راهکارهای مقابله ایران با این تلاش ها ارائه شده است.

دگرسازی و دشمن سازی هویتی از ایران

رژیم سعودی به دلیل ساختار ویژه اجتماعی سنتی قبیله ای- مذهبی (وهابیت) با مطالبه های تند مذهبی و به موازات آن، افزایش قشر تحصیل کرده (خارج رفته) با مطالبه های مدنی، هم زمان با تغییر مسئولان و اختلاف ها و رقابت درون حاکمیتی ناشی از آن، با احساس تهدید ناشی از کاهش مشروعیت و مقبولیت داخلی روبه رو است. این کشور در عرصه خارجی نیز با سقوط قدرت های طراز اول عربی منطقه و ارتقای جایگاه ایران در منطقه روبه رو شده است. در کنار آن، توافق هسته ای (برجام) نفوذ و مقبولیت منطقه ای و جهانی ایران را افزایش داده است و مسئولان سعودی با توجه به سیاست هویت و رقابت حاصل از آن، شرایط مثبت پیش آمده برای ایران را به منزله کاهش جایگاه خودشان در برابر ایران تلقی نموده اند. به همین دلیل مسئولان سعودی و به خصوص ولیعهد جدید در راستای شناخته شدن و کسب هویت سیاسی در داخل و خارج، اقدام به دگرسازی و دشمن سازی هویتی از ایران نموده اند. حاکمان سعودی این امر را باهدف ساختن هویت (از طریق تهییج هویت ملی گرایانه عربی- سنی در برابر هویت ایرانی- شیعی) و همدردی سایر اعراب و اهل تسنن جهان اسلام برای مقابله با ایران پیگیری می کنند.

تبدیل «رقابت با ایران» به «دشمنی با ایران»

در رویکرد جدید سیاست خارجی عربستان، «رقابت با ایران» تبدیل به «دشمنی با ایران» شده است و در این راه حاکمیت جدید سعودی می کوشد خود با متحدان منطقه ای ایران روبه رو شود. در این خصوص مسئولان سعودی از یک سو سعی می کنند به طور مستقیم با متحدان ایران در منطقه وارد گفتگو و معامله و یا درگیری شود و برخی گروه ها همچون حزب الله لبنان که اهل معامله نیستند را سرکوب کرده و  دیگر مهره های بازی ایران در منطقه خاورمیانه را با انواع و اقسام ابزارها تطمیع (مانند برخی جناح های شیعه در عراق) و تهدید از آن خود کند یا حداقل در دوقطبی ایران-سعودی، بی طرف سازد و از سوی دیگر مقابله مستقیم با ایران را به متحدان پرقدرت خود همچون ایالات متحده آمریکا واگذار کند و یا با ائتلاف سازی و نزدیکی با اسرائیل ضعف های خود را پوشش دهد.

همکاری استراتژیک با اسرائیل

در حال حاضر عربستان به گونه ای بی سابقه در حال همکاری استراتژیک با اسرائیل است و در زمینه های سیاسی فنی، بازرگانی، امنیتی و نظامی با یکدیگر هم فکری می کنند. سعودی ها به دلیل ناتوانی در مواجهه مستقیم با ایران و هزینه زا بودن چنین رویارویی برای آن ها، ترجیح می دهند با ابزارهایی چون فشار و همکاری همه جانبه با تحریم اقتصادی آمریکا علیه ایران و تاکید بر بازنگری در برجام ایران را به سمت انزوای سیاسی، اقتصادی و امنیتی پیش از برجام بکشاند. آمریکا و اسرائیل نیز در این رویکرد همسو با سیاست های ریاض پیش می روند و البته قیمت چنین خدمتی پیش تر با قرارداد ۱۱۰ میلیارد دلاری اوایل سال ۲۰۱۷ میلادی بین ترامپ-ملک سلمان (برای آمریکا) و به حاشیه فرستادن موضوع فلسطین (در راستای خواست اسرائیل) از سوی عربستان پرداخت شده است. درمجموع، می توان گفت عربستان بن سلمان راه خود را برای نزدیکی استراتژیک با اسرائیل و ایجاد ائتلاف نیروهای بازدارنده و ضربه زننده به ایران را انتخاب نموده است و در این راه متناسب با شرایط داخلی خود و تحولات ژئوپلیتیکی محیط پیرامونی از ابزارهای سیاسی، اقتصادی، امنیتی و حتی در صورت نیاز در آینده از ابزار نظامی برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران و منافع منطقه ای و بین المللی آن بهره خواهد جست.

راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با تلاش های ضد ایرانی عربستان

در این شرایط بهتر است جمهوری اسلامی ایران در راستای مقابله و خنثی نمودن تلاش های ضد ایرانی عربستان سعودی، راهکارهای زیر را در پیش بگیرد:

• با توجه به اینکه شرایط ژئوپلیتیکی موجود منطقه در ابعاد راهبردی (رقابت بر سر حوزه نفوذ و هم پیمان منطقه ای)، هویتی-فرهنگی (اختلافات قومی مذهبی عربی-ایرانی، شیعه – سنی) و اقتصاد ژئوپلیتیکی (بازار جهانی نفت و سازمان اوپک)، زمینه تعارض عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران را فراهم آورده است، لذا در گام اول، تلاش برای مدیریت زمینه های ژئوپلیتیکی تعارض می تواند در تغییر رویکرد سیاست خارجی عربستان از دشمنی و ستیزه جویی به رقابتی تاثیرگذار باشد.
• عربستان سعودی به دلیل هرج ومرج منطقه ای، عدم اطمینان در مورد نیت ها و مقاصد ایران و همچنین برآورد مثبت از توانمندی های تهاجمی خود در حوزه های سیاسی، اقتصادی و نظامی رویکرد سیاست خارجی تهاجمی را در برابر جمهوری اسلامی ایران اتخاذ نموده است. ازاین رو نیاز است ایران نیز برای کاهش فضای هرج ومرج در منطقه و حل اختلافات به گونه های که شرایط برای ایفای نقش منفی عربستان بر ضد ایران مهیا نباشد تلاش نماید. همچنین شفاف سازی در سیاست های منطقه ای ایران به گونه ای باشد که بدبینی کشورهای رقیب به خصوص عربستان سعودی کاهش پیدا کند.
• ایران می تواند از رویکرد نزدیکی و همسویی عربستان سعودی با رژیم صهیونیستی بر ضد جمهوری اسلامی ایران به نحوی صحیح در راستای نشان دادن حقانیت خود در جهان اسلام و اینکه عربستان سعودی آرمان های مردم مظلوم فلسطین را فراموش کرده بهره ببرد.
• جمهوری اسلامی ایران باید در عرصه بین المللی تلاش خود را معطوف این امر نماید که ایدئولوژی شیعی ارائه دهنده قرائتی از اسلام است که ضمن تاکید بر عدالت و ظلم ستیزی و انسان دوستی، احترام گذاشتن به تفاوت های دینی و هویتی را ترویج می نماید و ابعاد عدالت خواهانه آن با هنجارهای بین المللی هم پوشانی و مطابقت بیشتری در مقایسه با دیگر ایدئولوژی های مذهبی تولید شده در منطقه دارد.
• افزایش تلاش و مشارکت جمهوری اسلامی ایران در نظام بین المللی برای حل بحران های منطقه از قبیل سوریه، یمن و…، با توجه به نقش مخرب عربستان در ناآرامی های منطقه در بهبود وجهه و جایگاه ایران در منطقه و جهان موثر خواهد بود.
• عربستان سعودی در طول سال های اخیر تلاش زیادی نموده که از جمهوری اسلامی ایران و سیاست های منطقه ای آن، برای کشورهای مسلمان منطقه و سایر کشورهای جهان اسلام، دگر هویتی ایجاد نماید. در این مورد و برای بی اثر کردن این رویکرد عربستان، نیاز است جمهوری اسلامی ایران ارتباط و تعامل موثر خود با کشورهای مؤثر جهان اسلام ازجمله کشورهای سنی مذهب مصر، ترکیه، پاکستان، مالزی و اندونزی را افزایش دهد.

جمع بندی

عربستان سعودی یکی از بازیگران اصلی منطقه غرب آسیا می باشد که در سال های اخیر سیاست خارجی تهاجمی را در برابر جمهوری اسلامی ایران اتخاذ نموده است. این سیاست تهاجمی به دلیل شاخصه های ژئوپلیتیکی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در منطقه غرب آسیا می باشد که زمینه رقابت و تعارض آن ها را فراهم آورده است. مسئولان سعودی به دلیل هویت بخشی به خود سیاست دگرسازی و دشمن سازی از ایران را پیش گرفته اند و امروزه حتی رقابت با ایران تبدیل به دشمنی با ایران شده است و این کشور برای دشمنی با ایران به همکاری با اسرائیل روی آورده است. در همین راستا راهکارهایی مانند تلاش برای مدیریت زمینه های ژئوپلیتیکی و شفاف سازی در سیاست های منطقه ای برای مقابله ایران با تلاش های ضد ایرانی عربستان سعودی اراده شده است.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و توسط حسین مینایی انجام شده  است.