شناسایی شبکه مسائل شهر مشهد

شهر مشهد واقع در استان خراسان رضوی یکی از استان های تاریخی و مذهبی ایران محسوب می شود. شهر مشهد از گذشته به دلیل وجود بارگاه امام رضا (ع) به عنوان یک شهر زیارتی و سیاحتی مطرح بوده و در حال حاضر علاوه بر اهمیت زیارتی و سیاحتی از جهت فرهنگی، علمی و سیاسی و اقتصادی اهمیت یافته است. زائران و مسافران عامل اصلی رونق و اهمیت بازرگانی در شهر مشهد بوده اند و عامل دیگر قرارداشتن مشهد در مسیر بزرگراه آسیایی است که بازارهای متعددی در این شهر ایجاد کرده است. هم چنین مشهد به جهت دارا بودن دشت حاصلخیز و نیز از جهت دام پروری و صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است.

کلیدواژه: مشهد؛ مسائل شهری، مدیریت شهری

ضرورت و اهداف پژوهش

هم زمان با رشد روزافزون شهرها و افزایش شهرنشینان، مسائل شهری نیز درهم آمیخته و پیچیده تر شده  است. از این رو یکی از اساسی ترین نیازمندی های مدیران شهری شناسایی و اولویت بندی دقیق مسائل شهری است. «چندلایه ای بودن مسائل»، «محدودیت های زمانی و مالی» و «تغییرات سریع اجتماعی و سیاسی» از عواملی هستند که شناسایی مسائل و اولویت بندی آن ها را با مشکل مواجه می کنند. کلان شهر مشهد نیز به دلیل گستردگی، اهمیت و جایگاه ویژه اش یکی از پیچیده ترین و دشوارترین حوزه های شهری جهت مدیریت محسوب می شود. مدیریت شهری شهر مشهد از سال ۱۳۷۸ تاکنون بر عهده شورای اسلامی است. شورای اسلامی به طریق های مختلف سعی بر شناسایی مسائل شهر مشهد داشته است که این مطالعات به صورت غیررسمی و مبنی بر تجربیات مسئولین بوده است. ازاین رو ضروری است که تحقیقات دراین باره با رویکردهای علمی و با استفاده از منابع اطلاعاتی متنوع انجام شود تا از ماحصل اشتراکات یافته های آن ها شبکه روشن و قابل ارجاعی از مسائل شهر مشهد فراهم آید. در این راستا در این پژوهش به شناسایی مشکلات شهر مشهد، بررسی پیامدهای آن و ارائه راهکارهایی جهت حل مشکلات پرداخته شده است.

روش شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات استفهامی و توصیفی بوده و جزو تحقیقات کاربردی محسوب می شود. جهت پاسخ به سؤالات تحقیق حاضر از رویکرد کیفی استفاده شده است. در رویکرد کیفی با استفاده از تکنیک مصاحبه نیمه ساخت یافته به سراغ مطلعین و متخصصین رفته و مسائل شهری از دیدگاه آن ها موردبررسی قرار گرفت. این افراد شامل اعضای شورای اسلامی پنجم شهر مشهد، برخی از اعضای شورای اسلامی چهارم شهر مشهد، تعدادی از اساتید دانشگاه و متخصصین و پژوهشگران فعال در حوزه مسائل شهری بوده است که با ابزار مصاحبه نامه مورد مطالعه قرارگرفته اند.

در مرحله دوم، پس از گردآوری داده های لازم از متون و افراد موردنظر، با نظر متخصصین و با استفاده از روش تحلیل سه مرحله ای کدگذاری باز، محوری و گزینشی استروس و کربین (۱۳۸۵)، اساسی ترین و پرتکرارترین مسائل اشاره شده در دو مرحله پیشین احصاء شده و در قالب فهرستی از مسائل شهری مدون شد. درنهایت با توجه به مصاحبه های انجام شده و همچنین مطالعات کتابخانه ای که درباره هر یک از مسائل احصاء شده انجام شد، نوع مسائل و همچنین نحوه روابط بین مسائل شناسایی و شبکه مسائل شهر مشهد طراحی شد.

بررسی مسائل شهری شهر مشهد

شهر مشهد به عنوان پایتخت مذهبی ایران محسوب می شود. این شهر باتوجه به ویژگی های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در ایران جایگاه ویژه ای دارد؛ لذا بررسی مسائل و علت ایجاد این موانع از اهمیت بسیاری برخوردار است. ازاین رو در این بخش به بررسی مشکلات شهر مشهد پرداخته شده است.

رکود اقتصادی

 رکود اقتصادی یکی از مسائل جدی شهر مشهد است که می تواند زمینه ساز بسیاری از مسائل دیگر مشهد شود. «ناپایدار بودن درآمدهای شهرداری»، «عدم موفقیت در جذب سرمایه گذار خصوصی»، «عدم استفاده مؤثر از ظرفیت زائر»، «سودآور نبودن پروژه های شهرداری» و «فقدان روحیه کارآفرینی و فعالیت شهروندان» از عوامل رکود اقتصاد در شهر مشهد است. این موانع که حاصل مدیریت غیرهوشمندانه مسئله مشهد است پیامدهایی همچون بیکاری، فقر و تهدید زندگی اقتصادی شهروندان، فراهم آمدن زمینه برای جرم، فساد و ناامنی و تهدید سطح کیفیت زندگی و رفاه شهروندان را به دنبال دارد.

بحران آب

یکی از دیگر مسائل شهری شهر مشهد، بحران آب است. «الگوی اشتباه کشت در کشاورزی و آبیاری دشت مشهد»، «حفر چاه های غیرمجاز در بخش کشاورزی و برداشت بیش ازحد»، «نابسامانی و عدم بهینه سازی سیستم فاضلاب شهری» و «عدم جدیت و مشارکت شهروندان و کشاورزان در مصرف بهینه آب» باعث ایجاد بحران آبی در این شهر شده است. بی توجهی به مسئله بحران آب باعث شور شدن آب شرب و کشاورزی، تهدید ذخایر آب متعلق به نسل های آتی و ترک خوردن و نشست سطح زمین می شود.

ترافیک و آلودگی هوا

مسئله ترافیک یکی از چالش های شهر مشهد است که سبب آلودگی هوا، ایجاد فشارهای روانی و جسمانی ناشی از ترافیک و آلودگی هوا و فقدان روحیه نشاط و شادابی می شود. «ضعف فرهنگ مشارکت در عدم استفاده از خودروی شخصی»، «ضعف سیستم حمل ونقل عمومی راحت و سریع»، «فرسوده بودن و دودزایی خودروهای عمومی و شخصی» از عوامل ایجاد ترافیک و آلودگی هوا شهر مشهد است.

فقدان روحیه نشاط و شادابی و امید در شهر

بر اساس دیدگاه متخصصین و مدیران شهری، متغیرهای متعددی در مشهد وجود دارد که شهروندان را به سمت رخوت و ناامیدی سوق می دهد. «رکود اقتصادی»، «فقدان رویدادهای فرهنگی و اجتماعی»، «عدم رعایت اصول زیبایی در کالبد شهری» و «عدم کفایت و کیفیت مراکز تفریحی و هنری» روحیه شادابی و امیدواری مردم را تحت از شعاع قرار داده است و باعث شکل گیری ناامیدی و رخوت در شهر می شود.

حاشیه نشینی

حاشیه نشینی در مشهد یکی از بزرگ ترین معضلات مشهد بوده و مشهد یکی از بزرگ ترین حاشیه ها را نسبت به دیگر شهرهای ایران دارد. اولین زمینه ای که این پدیده را ایجاد و تشدید کرده است تمرکز سرمایه در مشهد است که باعث رشد سریع مهاجرین به مرکز شهر و عدم توجه بر توسعه روستاها و شهرهای مجاور می شود. هم چنین عدم برخورداری شهرداری از درآمد پایدار و وابستگی اقتصادی به بخش دولتی و عدم اتکا به بخش خصوصی، تأمین منابع مالی جهت ساماندهی حاشیه شهر را با مشکل مواجه کرده است.

شهرسازی ناموزون و غیر انسان محور

یکی از اصلی ترین زمینه هایی که منجر به نازیبایی و ناموزونی کالبد شهر مشهد شده است، ناپایداری اقتصادی شهر و به تبع آن عدم تاب آوری اقتصادی شهرداری بوده است. فقدان طرح جامع شهرسازی، عدم توجه به زیبایی و توازن بصری سازه ای عمرانی، ناکارآمدی طرح های بازسازی بخش فرسوده و حاشیه شهر منجر به بروز شهرسازی ناموزون و غیر انسان محور شهر مشهد شده است. عدم توجه به شهرسازی ناموزون و غیر انسان محور نبود امنیت شهروندان در معابر و سکونتگاه ها در برابر حوادث طبیعی و انسانی، کاهش قدرت شهر در جذب توریست را به دنبال دارد.

توزیع ناکافی و ناعادلانه خدمات شهری

یکی از اصلی ترین زمینه های موجود در عدم کفایت و توازن خدمات شهری در شهر مشهد، مسائل اقتصادی شهر و درنتیجه ناپایداری درآمدهای شهرداری بوده است. به ویژه که این مسئله، بی عدالتی در دسترسی به خدمات شهری را تشدید کرده است؛ چراکه شهرداری ناچار است خدمات خود را بر اساس مناطقی که توانایی پرداخت عوارض بیشتری را دارند، توزیع کند که نتیجه آن عدم توازن خدمات شهری، در سطح شهر است. ضعف در اولویت بندی خدمات ضروری برای شهروندان، تراکم جمعیت و پراکنش ناموزون ساکنین و فقدان و ضعف اجرای قوانین حامی حقوق شهروندی از دیگر عوامل ایجاد و تقویت عدم کفایت و توازن خدمات شهری هستند. ادامه این روند عدم دسترسی همه اقشار شهر به خدمات شهری، احساس تبعیض و تزلزل حس بی هویتی و احساس بی عدالتی و بی اعتمادی به شهرداری را سبب می شود.

ارائه پیشنهاداتی جهت بهبود و توسعه شهر مشهد

باتوجه به بررسی مشکلات شهر مشهد توجه به یکسری از راهکارها جهت حل مسائل این شهر می تواند راهگشا باشد. ازاین رو راهکارهای زیر جهت حل برخی از مسائل پیشنهاد می شود:

• فراهم آوردن گزینه های متعدد و متنوع برای حمل ونقل جهت کاهش ترافیک و آلودگی هوا؛
• بهبود وضعیت مسکن در محلات و فراهم آوردن فرصت های رفاهی و اجتماعی جهت ایجاد محله ای سرزنده و پویا؛
• مدیریت سیاست های شهری از قبیل سرمایه گذاری در زمینه های اقتصادی، حفاظت از چشم اندازهای تاریخی، زیباسازی سازه های شهری و تشویق توسعه کاربری های مختلط؛
• مشارکت با بخش های خصوصی؛
• دسترسی به زیرساخت ها و خدمات گوناگون؛
• ایجاد فضاهای عمومی شاد و سرزنده که موجب افزایش مدنی و گرد هم آمدن مردم شود.

جمع بندی

شهر مشهد به عنوان یکی از کلان شهرهای کشور ایران محسوب می شود. این شهر به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه اش یکی از پیچیده ترین و دشوارترین حوزه های شهری جهت مدیریت محسوب می شود. ازاین رو به دست آوردن اطلاعات جامعی درباره مسائل این شهر و بررسی علت این مسائل می تواند جهت مدیریت شهری حائز اهمیت باشد. باتوجه به مطالعات انجام شده شهر مشهد دارای مشکلاتی همچون «رکود اقتصادی»، «بحران آب»، «ترافیک و آلودگی هوا»، «فقدان روحیه شادابی و امید در شهروندان»، «شهرسازی نازیبا و غیر انسان محور» است. در این راستا جهت حل برخی از مسائل شهر مشهد راهکارهایی مانند «برنامه ریزی، اصلاح ساخت وساز ایمن و مقاوم و زیبا با استانداردهای شهرسازی»، «گسترش حمل ونقل همگانی درون شهری»، «ایجاد فضاهای عمومی شاد و سرزنده برای گردآمدن مردم» و «مشارکت با بخش های خصوصی» پیشنهاد شده است.

این مطالعه در مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد توسط عاطفه باقریان زیارت و حمید همت آبادی در سال ۱۳۹۶ انجام شده ‌است.