وضعیت سنجی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان در کشور عراق

سرکوب چندین ساله فضای اجتماعی و سیاسی عراق که به علت رویکرد به شدت مستبدانه دوران صدام، تحریم های اقتصادی، درگیری های نظامی و اشغالگری های کشورهای بیگانه اتفاق افتاده، باعث کاهش شدید کیفیت زندگی زنان شده است. کاهش سطح کیفی زندگی زنان در عراق موجب بروز خسارات فراوان به زیرساخت های فرهنگی و شاخص های مطلوب حیاتی شده است. از همین رو عراق در حال حاضر به دنبال ایجاد یک بستر سیاسی و اجتماعی جدید است که شامل دو محور اصلی «برنامه ریزی برای مرحله احیا و بازسازی دوران پساداعش» و «توسعه چشم انداز عراق ۲۰۳۰» می باشد. این بستر نیازمند مروری کلی و همه جانبه از پیشرفت، چالش ها و فرصت های بالقوه در ابعاد مختلف خصوصا موضوع زنان است.

ضرورت و اهداف پژوهش

طی چند دهه اخیر مردم عراق به علت جنگ ها، تحریم ها و درگیری ها، از پیامدهای رکود اقتصادی و کمبود دسترسی به خدمات ضروری رنج برده اند. جنگی نزدیک به یک دهه که با سال ها تحریم و مجازات پیوند خورده بود، صدماتش را بر زنان و دختران عراقی وارد کرده است. از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۱۷ میلادی، ظهور و سیطره دولت اسلامی عراق و شام (داعش) بر مناطق مهم حکومت عراق برای کل جامعه و خصوصا زنان هزینه های بسیاری را دربر داشت. پس از سال ها جنگ و تنش های نظامی، عراق با چالش های متعددی که تمام بخش های اقتصاد را دربر میگیرد مواجه است که مهم ترین آن ها رو به زوال بودن زیرساخت های فرهنگی و اقتصادی، چندپارگی بافت اجتماعی و افزایش وابستگی به درآمدهای نفتی است. این عوامل که با فرهنگ بسیار محافظه کارانه مردسالاری همراه شده است، به این معناست که زنان به واسطه این شرایط، مطمئنا تاثیر مخرب تری را متحمل میشوند.

پژوهش حاضر به وضعیت سنجی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان در کشور عراق می پردازد. این وضعیت سنجی با توجه به ضرورت ارتباط راهبردی دو ملت ایران و عراق و اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و دینی این دو کشور و نیز جایگاه بی بدیل زنان در حفظ و توسعه جوامع، دارای اهمیت بالایی است.

آمارهای مهم درباره زنان عراق

اولین نکته که در بررسی شاخص های جمعیتی عراق به چشم می آید، جمعیت جوان این کشور است؛ چراکه نزدیک به ۵۸.۵۲ درصد جمعیت این کشور زیر ۲۴ سال دارند؛ اما این جوانی در کنار مزایای خود، می تواند مشکلاتی را نیز برای عراق در پی داشته باشد. چند اولویت اساسی آموزش، اشتغال، مسکن و ازدواج، مشکلات سنتی کشورهای دارای جمعیت جوان است. در حوزه زنان نیز همین اولویت ها وجود دارد؛ اما فضا برای زنان و دختران مشکل تر است. آن ها در آموزش و اشتغال در وضعیت مناسبی به سر نمی برند. چنانچه آمارها نشان می دهند میزان باسوادی در مردان بالغ ۵۶.۲۴ درصد است در حالی که در میان زنان تنها ۴۴.۰۱ درصد است. این امر نشان دهنده این است که پیشرفت ها در حوزه آموزش، هنوز به اندازه ای نیست که بتوان عراق را در رفع شکاف آموزشی میان زنان و مردان، موفق دانست. همین مقدار پیشرفت در بخش اشتغال زنان نیز وجود ندارد و وضعیت اشتغال زنان، با توجه به وضعیت اقتصادی نامناسب عراق که ناشی از ناامنی ها در این کشور است، از پیش وخیم تر شده است.

وضعیت سنجی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان در کشور عراق

در این بخش برخی از شاخص های مهم حوزه زنان دز عراق مورد بررسی قرار می گیرد:

زنان و چارچوب های حقوقی عراق

معاهدات بین المللی پذیرفته شده توسط عراق، این کشور را ملزم به پذیرش برخی موضوعات عام مانند «اقدامات مربوط به قوانین مدنی و شخصی و رفع هرگونه نابرابری میان زنان و مردان» و «مشارکت زنان در فرایند صلح و آشتی و حمایت دولت از این مشارکت» می کند. در نگاه اول این عناوین می تواند برای زنان عراقی بسیار راهگشا باشد؛ اما این معاهدات، تحت همین عناوین کلی، خواستار تصویب و اجرای سازوکارهایی در کشور عراق هستند که به نظر نمی رسد نتیجه خوبی برای جامعه عراق داشته باشند. ایجاد برابری برای سازمان های بین المللی تنها در برابری آموزش و فرصت های اقتصادی و سیاسی خلاصه نمی شود، بلکه تعبیری لحاظ می شود که تلاش می کند بدون توجه به مواردی چون هنجارهای موجود در این کشور، بدون لحاظ کردن اسلام به عنوان دین غالب مردم عراق و  نیز بدون فهم عمیق از ساختار جنسیتی این کشور، نسخه ای برای تمام زنان جهان به طور یکجا و همزمان ارائه دهد.

دسترسی زنان به آموزش

مشکل آموزشی زنان در عراق یک مشکل چندوجهی است. مشکلات سیستم آموزشی، ناامنی، جنگ، وضعیت اقتصادی خانواده ها، در کنار تخصیص بودجه های ناچیز برای آموزش و پرورش باعث شده است تا عراق به میزان مطلوبی از رشد مورد نظر در آموزش و پرورش برخوردار نباشد. هنوز برخی از دختران و حتی پسران عراقی به مدرسه دسترسی ندارند. یکی از موانع تحصیل دختران در عراق، مخالفت های خانواده است. هنوز قواعد قومی و قبیله ای و نگاه متحجرانه در میان مناطقی از عراق وجود دارد که درس را برای دختران مضر می دانند.

خشونت علیه زنان

در جنگ ها و درگیری ها در کنار کودکان، زنان از آسیب پذیرترین اقشار یک جامعه هستند. جنگ های طولانی متعدّد به صورت مستقیم و غیرمستقیم خشونت هایی را برای زنان در پی داشته است؛ اما در کنار این امر، برخی خشونت ها به صورت رسم و عادت برای مردم عراق درآمده است. قتل های ناموسی در بخش های زیادی از عراق به عنوان یک هنجار درآمده است. قتل هایی که نه مبنای دینی دارند و نه مبنای اخلاقی، بلکه به صرف شکّ یا احساس سرافکندگی در جامعه، به علت برخی از رسوم و عاداتی که ریشه در سنت های غیردینی گذشته دارد، رخ می دهند.

نقش زنان در اقتصاد عراق

زنان عراق به طور سنتی در شغل های حوزه کشاورزی، در کنار مردان در حال فعالیت بوده اند، اما در عرصه های شرکت های دولتی و خصوصی، وضعیت اشتغال زنان، فاصله زیادی با مردان دارد. در کنار مسائلی مانند پذیرش نقش سرپرستی مردان در خانواده، عدم آموزش و توانمندی مهارتی لازم و مشکلات فراگیر اقتصادی در عراق، زنان از نگاه تبعیض آمیز گسترده ای در اجتماع نیز رنج می برند. به همین دلیل هنگام استخدام و یا تخصیص کمک ها و وام های مالی و اعتباری، همواره مردان بر زنان مقدم شمرده می شوند. همین امر موجب می شود که زنان عراقی جایگاهی در این بخش اقتصاد نداشته باشند.

مشارکت زنان در سازمان های فناوری اطلاعات، رسانه ها و جامعه مدنی

اینترنت در عراق در حال پیشرفت است و هر روز تعداد بیشتری از زنان و دختران عراقی برای تبادل نظر و یا گرفتن اخبار به فناوری رو می آورند. امروزه شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک و توییتر نیز در میان عراقی ها بسیار گسترده شده است. زنان عراقی نیز حضور گسترده ای در این رسانه ها دارند. گرچه بسیاری از مردم عراق حاضر نیستند هزینه های گزافی را برای خرید نشریه های بدون یارانه عراقی پرداخت کنند، اما برخی از این رسانه ها با حضور در فضای مجازی و کسب درآمد از راه تبلیغ، توانسته اند برخی از فعالیت های خود را به صورت رایگان در اینترنت، به مردم ارائه دهند.

سازمان های دولتی و غیردولتی مربوط به زنان در عراق

سازمان های دولتی اکثرا در فرایندهای اداری و قانونی محصور هستند. این سازمان های مردم نهاد و جامعه مدنی هستند که با ارائه طرح ها و فشارهای بسیار تلاش می کنند تا مسیر تعیین حقوق زنان را رهبری کنند. سازمان های مردم نهاد بسیاری در عراق فعالیت می کنند، به گونه ای که شمارش و آمارگیری آنها دشوار است. در بخش زنان نیز تعداد این گروه ها فراوان است. این گروه ها از حمایت های سازمان های حقوق بشری و کشورهای غربی بهره می برند. همین موضوع موجب می شود تا در تعیین رویکرد خود، خواسته ها و سیاست های حامیان شان را مورد توجّه قرار دهند. متاسفانه گروه های اسلامی و حتی گروه هایی که بخواهند به صورت معتدل به احقاق حقوق زنان بپردازند بسیار کم و نایاب هستند.

زنان شاخص عراقی

جامعه نخبه عراق به علت وضعیت سالهای گذشته عراق ترجیح داده است به خارج از این کشور مهاجرت کند و اکثر موفقیت های آن به پای کشورهای مقصد نوشته می شود. در برخی از حوزه ها نیز زنان نخبه و شاخصی وجود ندارند، چراکه زمینه های لازم برای رشد زنان در این زمینه ها فراهم نیست. حوزه های اقتصاد و ورزش از این امور هستند. دختران و زنان جوانی در حوزه های هنری، علمی و تکنولوژی وجود دارند که می توانند در این عرصه ها شاخص تلقی شوند؛ اما شناسایی، پرورش و معرفی این زنان یک پروسه قابل توجه است که در عراق به خوبی انجام نمی شود.

جمع بندی

طی چند دهه اخیر مردم عراق به علت جنگ ها، تحریم ها و درگیری ها، از پیامدهای رکود اقتصادی و کمبود دسترسی به خدمات ضروری رنج برده اند. پژوهش حاضر که به وضعیت سنجی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان در کشور عراق می پردازد، با توجه به ضرورت ارتباط راهبردی دو ملت ایران و عراق و اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و دینی این دو کشور و نیز جایگاه بی بدیل زنان در حفظ و توسعه جوامع، دارای اهمیت بالایی است. زنان عراقی در آموزش و اشتغال در وضعیت مناسبی به سر نمی برند. چنانچه آمارها نشان می دهد میزان باسوادی در مردان بالغ ۵۶.۲۴ درصد است در حالی که در میان زنان تنها ۴۴.۰۱ درصد است. مواردی چون «دسترسی زنان به آموزش»، «زنان و چارچوب های حقوقی عراق» و «نقش زنان در اقتصاد عراق» در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند.

این مطالعه در بنیاد بین المللی مطالعات راهبردی، آینده پژوهی و تمدنی امین (مرآت امین)، در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.