تدوین اسناد راهبردی برای نهادهای قرآنی

سنت مذهبی و دینی جامعه ایرانی و عشق و علاقه آحاد مردم به مقوله قرآن باعث شده تا کنشگران و فعالین قرآنی در کشور از جایگاه رفیع مردمی برخوردار بوده و مورد عنایت و حمایت آحاد قرار گیرند؛ اما به دلیل برخی اشکالات در حوزه سیاستگذاری فرهنگی در کشور، با وجود تکثر و تعداد نهادهای متولی حوزه قرآن و رقابت منفی ایجاد شده جهت حاکمیت معارف قرآنی در جامعه، فضایی جدی برای کنشگری نهادهای مردم پایه و به صورت خاص، تشکل ها و موسسات قرآنی مردمی دیده نشده است و عملا بخش قابل ملاحظه ای از حمایت های دولتی از فعالیت های قرانی، با رویکرد تصدی گری توسط همین نهادهای متولی و بدون لحاظ ضرورت تقویت کنشگران میدانی صرف می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

از آنجا که انقلاب اسلامی مبتنی بر یک خاستگاه قرآنی و دینی تکوین پیدا کرده، افق نهایی خویش را تشکیل حکومت قرآنی و حاکمیت قرآن در جامعه قرار داده است. با وجود در نظر گرفتن چنین آرمان و چشم انداز رفیعی و علیرغم بن مایه های اندیشه ای و تفکری اسلامی، تحلیل میدان نشان دهنده این است که مسیر نیل به چنین آرمانی، به صورت دقیق و کارآمد در انقلاب اسلامی مشخص نیست؛ مسیری که گام به گام تحقق و پیاده سازی چارچوب های گفتمان قرآنی را در اذهان شکل داده و رفتارهای منشعب از آن را در مردم رواج و جامعه اسلامی را تبدیل به یک جمع ایمانی با محوریت قرآن قرار دهد. نهادهای قرآنی نقش اساسی در رسیدن به این افق دارند. پژوهش حاضر به بررسی دو نهاد قرآنی «جامعه قرآنی عصر» و «اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی کشور» پرداخته و اقدام به تدوین اسناد راهبردی برای نهادهای قرآنی کرده است.

معرفی نهادهای قرآنی

اتحادیه کشوری موسسات و تشکل های قرآن و عترت مجموعه ای از موسسات قرآنی در قالب یک تشکل حقوقی مستقل، غیردولتی، غیرانتفاعی، عام المنفعه و صنفی، انقلابی و غیرسیاسی است که هیئت مدیره آن از منتخبی از مسئولین موسسات قرآنی به صورت داوطلبانه تشکیل شده است. همچنین جامعه فرهنگی قرآنی عصر، فضایی برای حضور فعالان قرآنی، گروه‌ها و موسسات قرآنی خودجوش و مردمی است که با همراهی و هم ‌افزایی موسسات و فعالان قرآنی، امید آن می‌رود تا الگویی مطلوب و عملیاتی در جریان ‌سازی و شروع حرکت ‌های خودجوش مردمی در حوزه ‌های قرآنی برای همه نهادها و متولیان قرآنی کشور باشد. به صورت عام می توان مساله راهبردی جامعه قرآنی عصر را «فقدان یک سازوکار منسجم برای تحقق حاکمیت قرآن در جامعه اسلامی» دانست. همچنین مساله استراتژیک اتحادیه کشوری موسسات و تشکل های مردمی قرآنی، ضعف در قدرت پیش برنده جهت بسترسازی برای ایفای نقش حلقه میانی بین حاکمیت و مردم است.

چشم انداز نهادهای قرآنی

در این بخش چشم انداز نهادهای قرآنی مورد بررسی قرار می گیرد:

جامعه فرهنگی قرآنی عصر

«جامعه فرهنگی قرآنی عصر حاضر»، جبهه منسجم، مردمی و انقلابی فعالان قرآنی است که در تلاش است تا نقش خود را در تحقق حاکمیت قرآنی ایفا کند. بر این اساس چشم انداز این موسسه، سازماندهی کردن یک حلقه میانی و پنج گروه مردمی، در هر محله، در پنج سال آینده است. یکی از مهم ترین ملاک هایی که برای تشخیص ظرفیت سازی با رویکرد جبهه ای در جامعه اسلامی می توان در نظر گرفت افزایش پیشران های اجتماعی جهت ترویج فعالیت های قرآنی و افزایش کنشگران مردمی در قالب گروه های قرآنی در بستر اجتماعی است. بر این اساس با توجه به تجربه موجود این موسسه در سنوات گذشته نسبت به درگیر کردن فعالان قرآنی کشور در عملیات های مشترک و یا پویش های متمرکز و یا حتی کنش های یکپارچه در بزنگاه های مناسبتی و رویدادی، برنامه ریزی شده است تا حدود پنج درصد از فعالان قرآنی به صورت یکپارچه و جبهه ای اقدام به کنشگری کنند. در این راستا با افزایش حلقه های میانی پیشران و گروه های مردمی قرآنی، حجم فعالیت های محلی، منطقه ای و ملی جریانات قرآنی نیز افزایش چشمگیری خواهد داشت.

چشم انداز اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی کشور

«اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی»، نهادی صنفی است که پیشران پیاده سازی تدابیر و فرمایشات رهبر معظم انقلاب در حوزه معارف و فرهنگ قرآنی است. برخی از مواردی که در چشم انداز مرکز رشد و نوآوری مورد توجه است به شرح زیر است:

• نهاد: اتحادیه به دنبال این است که رویکرد نهادی خود را در مقابل رویکرد سازمانی تقویت کند. رویکردی که در آن به جای تمرکز بر سلسله مراتب، متمرکز بر اخوت، به جای اتکا بر ابعاد حاکمیتی، متکی بر ابعاد مردمی و به جای بسنده به فرم ها و شالوده های ساختاری ثابت، دارای رویکردی به روز و متناسب با نیاز روز جامعه قرآنی کشور باشد؛
• صنفی: اتحادیه به یک نهاد تنظیم گر در حوزه موسسات و تشکل های قرآنی تبدیل شود. بایست در این چشم انداز ویژگی های صنفی خود را افزایش داده و از یک نهاد وکالتی به یک نهاد تنظیم گر در حوزه موسسات و تشکل های قرآنی تبدیل شود؛
• پیشران: اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی به واسطه اتصال با جمع کثیری از فعالین قرآنی و همچنین خرد جمعی برخواسته از اتصال معنایی با رهبر انقلاب، می بایست به صورت فعالانه، جریان قرآنی در کشور را تحت تاثیر قرار داده و از کنش های منفعلانه و اقتضایی حتی المقدور پرهیز کند.

مخاطبین نهادهای قرآنی و فرآیندهای کلیدی نیل به اهداف چشم انداز

مخاطبین اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی عبارتند از: «کلیه موسسات و تشکل های قرآنی کشور که بر اساس ضوابط قانونی و اخذ مجوز از مراجع ذی صلاح، به عضویت اتحادیه درآمده و در چارچوب سیاست ها و راهبردهای آن در حال فعالیت می هستند». همچنین مخاطبین جامعه فرهنگی قرآنی عصر عبارتند از: «کلیه موسسات، تشکل های قرآنی، فعالان و دغدغه مندان این حوزه در سطح کشور که انگیزه و دغدغه لازم را جهت نقش آفرینی منسجم در قالب جبهه قرآنی کشور داشته باشند».

اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی

عمده قابلیت هایی که می بایست برای نیل به چشم انداز در اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی پیاده سازی شود از این قرار است:

• نقشه جامع سیاستگذاری قرآنی: با عنایت به دغدغه مقام معظم رهبری در حوزه قرآنی، جامعه قرآنی با کثرت بالایی از نکات در این حوزه مواجه است که در سطوح مختلف راهبردی تا روشی پراکندگی داشته و در طی نیم قرن گذشته ایراد شده است؛ از این رو جمع بندی این فرمایشات و تدوین آن و همچنین تبدیل آن به یک نقشه راه جهت پیاده سازی از مهم ترین الزامات است؛
• استانداردهای فعالیت های قرآنی تراز: پس از تدوین نقشه راه، با توجه به اقتضائات شبکه موسسات و تشکل های قرآنی کشور، می بایست استانداردهایی را برای پیاده سازی آن نقشه تدوین کرد تا قابلیت ارزیابی و سطح سنجی موسسات را برای اتحادیه فراهم سازد؛
• توانمندسازی شبکه موسسات و فعالان قرآنی: تغییر در کنشگری موسسات و تشکل های قرآنی و یا افزایش بهره وری آن ها منوط به رشد و تعالی منابع انسانی مستقر در این مجموعه هاست. لذا آموزش و رشد شبکه موسسات در سطح کشور از قابلیت های کلیدی محسوب می شود.

جامعه فرهنگی قرآنی عصر

فرآیندهای کلیدی و راهبردی نیل به اهداف چشم انداز جامعه فرهنگی قرآنی عصر عبارتند از:

• فعالیت های رسانه ای جریان ساز: این فعالیت ها یکی از شیوه های گفتمان سازی، جریان سازی رسانه ای و استفاده از ابزارهای مختلف هنری و فضای مجازی و … برای تکرار مفاهیم مد نظر توسط نخبگان است؛
• تولید محتوای گفتمانی: تغییر گفتمان رایج در جامعه قرآنی، نیازمند تولید محتوای اثربخش و پیشبرنده و تاثیرگذار است که بتواند تلنگرهای لازم را به مخاطبین زده و آنها را نسبت به تشکیل جبهه ترغیب کند. این محتوا می تواند از قالب های مختلف چندرسانه ای، مکتوب و … باشد.؛
• کادرسازی و توانمندسازی: با عنایت به ضعف رویکرد جبهه ای و فقدان نیروی لازم برای کنشگری یکپارچه و منسجم در قالب جبهه در بین جامعه قرآنی، توانمندسازی و تعالی مخاطبین از ضرورت بالایی برخوردار است.جمع‌بندی

از آنجا که انقلاب اسلامی مبتنی بر یک خاستگاه قرآنی و دینی تکوین پیدا کرده، افق نهایی خویش را تشکیل حکومت قرآنی و حاکمیت قرآن در جامعه قرار داده است؛ اما تحلیل میدان نشان دهنده این است که مسیر نیل به چنین آرمانی، به صورت دقیق و کارآمد در انقلاب اسلامی مشخص نیست. نهادهای قرآنی نقش اساسی در رسیدن به این افق دارند. پژوهش حاضر به بررسی دو نهاد قرآنی «جامعه قرآنی عصر» و «اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی کشور» پرداخته است. جامعه فرهنگی قرآنی عصر حاضر، جبهه منسجم، مردمی و انقلابی فعالان قرآنی است که در تلاش است تا نقش خود را در تحقق حاکمیت قرآنی ایفا کند و بر این اساس چشم انداز آن سازمان ‌دهی یک حلقه میانی و پنج گروه مردمی، در هر محله، در پنج سال آینده است. همچنین اتحادیه موسسات و تشکل های قرآنی، نهادی صنفی و پیشران پیاده سازی تدابیر و فرمایشات رهبر معظم انقلاب در حوزه معارف و فرهنگ قرآنی است. به منظور رسیدن به این چشم اندازها فرآیندهایی تنظیم شده اند که نقشه جامع سیاستگذاری قرآنی و تولید محتوای گفتمانی از جمله آن هاست.

این مطالعه در اندیشکده مرآت توسط محمد رحمانی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.