آسیب شناسی کشاورزی ایران و ارائه راهکار عملیاتی

زمین دارای منابعی بسیار، اما محدود است و باید برای استفاده بهینه از این منابع بسیار دقیق و هوشمندانه عمل کرد. هوشمندسازی کشاورزی و بهره گیری از فناوری های پیشرفته در صنعت کشاورزی باعث افزایش بهره وری، حل چالش های اقلیمی و زیست محیطی برای نسل فعلی و آینده می شود. امروزه ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی و ورود تکنولوژی های پیشرفته و هوشمند به بخش کشاورزی تاثیرات اقتصادی فراوانی از جمله افزایش ارزش افزوده، اشتغال زایی و افزایش درآمدهای ارزی با خود به همراه داشته و باعث شده تا کشاورزی از جایگاه ویژه ای برای دولت ها برخوردار شود و بسیاری از کشورها با سرمایه گذاری کلان در این بخش بتوانند در ردیف کشورهای برتر و پیشرو در تولید و صادرات محصولات کشاورزی بایستند.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشاورزی، حداکثر مواد غذایی جهان را تولید می کند. آنچه از شواهد پیداست کشاورزی در ۱۳ هزار سال گذشته به طور پراکنده انجام می شده و تنها ۷ هزار سال است که به طور گسترده انجام می شود. در دیدگاه طولانی تاریخ بشر، کشاورزی در طول تاریخ کوتاه خود، جوامع بشری را به شدت متحول کرده و به جمعیت جهانی دامن زده است به طوری که از ۱۰ هزار سال قبل از میلاد جمعیت جهان همچنان در حال رشد است. با مرور سیر تحول کشاورزی تا امروز مشخص می شود که راه تا به امروز هموار نبوده است. تخریب منابع، رشد سریع جمعیت، بیماری، تغییر اقلیم و سایر نیروها به طور دوره ای منابع غذایی را فلج کرده اند و فقرا بار عمده قحطی را متحمل شده اند. با این حال، کشاورزان جهان موفق به تولید غذای کافی برای تغذیه جمعیت جهانی همراه با افزایش جمعیت در سال ۲۰۱۲ بوده‌اند، اما هنوز گرسنگی برای بسیاری از جمعیت جهانی یک بحران جهانی است. لذا پژوهش حاضر به بررسی آسیب شناسی کشاورزی ایران و ارائه راهکار عملیاتی در این راستا می پردازد.

 کشورهای برتر در تولید محصولات کشاورزی در سال ۲۰۲۲

کشورهای برتر در تولید محصولات کشاورزی در سال ۲۰۲۲ عبارتند از:

• چین: چین با داشتن ۱۰ درصد از زمین ‌های زراعی جهان، یک چهارم از غلات دنیا را تولید می‌کند و در تولید میوه، سبزیجات، غلات، پنبه، تخم مرغ و مرغ، پیشرو است. گندم، برنج و ذرت اصلی ترین محصولات کشاورزی چین هستند که ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی آن را شامل می ‌شوند؛
• آمریکا: تولید محصولات کشاورزی در آمریکا از جمله ذرت، سویا، گندم، پنبه و یونجه است که ۹۰ درصد از آن ها برای تغذیه انسان و خوراک دام کشت می‌شوند. ذرت با ۲۴۷،۸۸۲،۰۰۰ تن و سویا با ۷۴،۵۹۸،۰۰۰ تن بیشترین تولیدات کشاورزی آمریکا هستند. تولیدات کشاورزی در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان ۵ درصد از تولید ناخالص ملی آمریکا شناخته شده و صنایع مرتبط با کشاورزی نیز ۱۰۵۵ میلیارد دلار یا ۵ درصد از تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهند؛
• هند: کشور هند بزرگ ترین تولیدکننده شیر، کنف هندی و حبوبات جهان است و دومین تولیدکننده برنج، گندم، بادام زمینی، نیشکر، سبزیجات، میوه‌ جات و پنبه در جهان است. همچنین، کشور هند در تولید ادویه ‌جات، ماهی، دام و طیور و محصولات زراعی نقش مهمی دارد. بخش کشاورزی در هند حدود ۵۸ درصد از جمعیت را تامین معیشت می‌کند.

ظرفیت های کشاورزی ایران در بخش های مختلف

طبق جدیدترین آمار منتشرشده از سوی سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) که بر پایه آمار سال ۲۰۲۰ تهیه شده نشان می دهد که ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان است و رتبه ۳ تا ۱۹ در تولید ۲۰ محصول مهم کشاورزی را به خود اختصاص داده است. همچنین طبق گزارش منتشر شده از مرکز آمار ایران در خصوص وضعیت زراعت کشاورزی در سال ۱۳۹۹-۱۴۰۰ ایران با داشتن ۱۵.۷ میلیون هکتار مساحت اراضی زراعی که ۱۱.۶ میلیون هکتار آن زیر کشت محصولات سالانه و ۴.۱ میلیون هکتار آیش(رها کردن زمین به منظور بازیابی و ذخیره مواد آلی) بوده است. ایران به دلیل تنوع اقلیمی و خاک حاصلخیز، ظرفیت ‌های فراوانی برای تولید محصولات کشاورزی، دامپروری و آبزیان دارد. در هر منطقه، الگوی کشت متفاوتی می‌توان ایجاد کرد و به پرورش بسیاری از گیاهان و میوه ‌ها پرداخت. بسیاری از درختان میوه‌دار استوایی در بخش‌ هایی از کشور کشت و پرورش داده شده است، اما علاوه بر قسمت ‌های جنوبی استان سیستان و بلوچستان، مناطق گرم سیر ایران نیز قابلیت پرورش میوه های استوایی را دارند.

 ایران به دلیل وسعت بالای مناطق زیر کشت، شرایط آب و هوایی و تنوع محصولات، ظرفیت بالایی در صادرات دارد و با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها و ایجاد زیرساخت مناسب، امکان تامین محصولات کشاورزی و غذایی کلیه کشورهای حوزه خلیج فارس را خواهد داشت. همچنین، با رشد سهم صادرات و فعالیت‌های اقتصادی در بخش کشاورزی، اشتغال ‌زایی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در این بخش رشد قابل توجهی خواهد داشت. کشاورزی علاوه بر تامین مواد غذایی و ارزش آوری اقتصادی در بخش های صادرات و صنایع تبدیلی و تکمیلی، جنبه تفریحی نیز می تواند داشته باشد، یکی از مواردی که به عنوان یک فرصت مناسب به منظور توسعه و رشد کشاورزی مورد توجه قرار گرفته گردشگری کشاورزی است. کشاورزی نه تنها می تواند به تامین تقاضای رو به رشد برای فعالیت های مبتنی بر طبیعت کمک کند، بلکه می تواند مشوق های اقتصادی به کشاورزان ارائه دهد تا زمین های کشاورزی و امکانات طبیعی مرتبط را حفظ کنند.

موانع کشاورزی ایران

بررسی ها نشان می دهد که عمده موانع توسعه کشاورزی مشتمل بر عوامل اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، سرمایه ای، سازمانی و مدیریتی، فنی و آب می باشند که در ادامه به بررسی سه مورد از آن ها پرداخته می شود:

• عوامل زیرساختی: عوامل زیرساختی شامل عدم دسترسی به ادوات و ماشین آلات کشاورزی، نبود امکانات لازم جهت توسعه فعالیت های دامداری و عدم برخورداری از شبکه جاده ای مناسب و دور بودن از جاده اصلی می باشد؛
• عوامل اقتصادی- مدیریتی: عوامل اقتصادی- مدیریتی شامل عدم توانایی تامین و خرید به موقع نهاده ها به خصوص کود و سم، عدم همکاری بانک کشاورزی و اعطای تسهیلات بانکی ناکافی و هزینه های زیاد سیستم های آبیاری تحت فشار می باشد؛
• عوامل طبیعی: عوامل طبیعی شامل کمبود منابع آبی، پراکندگی قطعات اراضی آن ها و مناسب نبودن شرایط جوی می باشد.

مشکلات کشاورزی در ایران

مشکلات کشاورزی در ایران شامل موارد زیر می باشد:

• سموم و کودهای آلوده: وجود سم در محصولات کشاورزی باعث کاهش صادرات و تنزل جایگاه محصولات کشاورزی شده است. علاوه بر این، مصرف مواد غذایی شامل محصولات زراعی و باغی و محصولات دامی آلوده به سموم می‌تواند باعث ایجاد سرطان و بیماری‌های ناشی از سموم باقی مانده در مواد غذایی شود. با استفاده از سیستم ‌های هوشمند و بهره‌گیری از دانش نخبگان صنعت کشاورزی، می‌توان با جلوگیری از کاهش ضایعات و تولید محصولات ناسالم، به رشد و افزایش سرانه تولید و صادرات کمک کرد؛
• واردات بی رویه: واردات بی رویه برخی محصولات کشاورزی، لطمه بزرگی به کشاورزان وارد کرده و موجب رکود تولید و بازار داخل می شود. متاسفانه سوء مدیریت در بهره گیری از منابع باعث شده تا جهت تامین نیاز جامعه بخش اعظمی از درآمد و ارز کشور در بخش واردات خارج شود؛
• ضایعات محصولات کشاورزی: طبق آخرین اخبار از سازمان جهانی غذا (فائو) متاسفانه میزان ضایعات کشاورزی در ایران ۲۵ برابر کشورهای پیشرفته دنیا بوده و در بخش ضایعات میوه رتبه اول در دنیا را دارد. بر این اساس آمارها و برآوردهای داخلی نیز نشان از میزان ضایعات محصولات کشاورزی ۲۵ تا ۳۰ درصدی از مرحله کشت در مزرعه تا مصرف خانوارها را دارد. متاسفانه عمده محصولات زراعی و باغی به دلیل عدم رعایت شرایط صحیح نگهداری و انبارداری در اثر فساد میکروبی و آلودگی کپکی به صورت ضایعات از دست می روند که خسارت های اقتصادی فراوانی را به همراه دارد.

راهکار ارائه شده جهت مقابله با موانع و چالش های کشاورزی

پژوهش حاضر راهکار برون رفت از مشکلات و حرکت در مسیر توسعه را با طراحی ابر سامانه مغزافزاری جهاد کشاورزی ارائه نموده است. ابر سامانه مغزافزاری کشاورزی در راستای ذهنیت سازی، جریان سازی، فرهنگ سازی و آموزش و پرورش نوین در یک هسته اصلی مغز افزاری و دو مرکز پردازش نرم افزاری و سخت افزاری طراحی شده است. این سامانه متشکل از چندین بخش می باشد که هر بخش وظیفه نظارت بر فرآیند تولید را بر عهده داشته و با شناسایی به موقع مشکلات و ارائه راهکار مانع تولید محصولات بی کیفیت خواهد شد. ابر سامانه هوشمند کشاورزی با اندازه گیری سلامت آب، خاک، کود و سموم مصرفی نهاده ها، تغذیه مصرفی دام و طیور، جلوگیری از ورود محصولات آلوده به چرخه تولید و مصرف و معرفی و حمایت از دانش نخبگان کشاورزی و دامداری، امنیت غذایی را بیش از پیش تضمین می نماید که نه تنها به سلامت و رفاه در سطح جامعه به خصوص در استحکام بخشی بنیان خانواده در جلوگیری از بیماری هایی همچون ناباروری و عقیم شدن و همچنین تولد کودکان ناقص کمک می کند، بلکه رشد و شکوفایی جوامع و اقتصادهای سالم را نیز تقویت می نماید. از مهم ترین اهداف طراحی سامانه هوشمند کشاورزی آموزش به کشاورزان و دامداران می باشد که مهم ترین مولفه برای رسیدن به کشاورزی پایدار است. درواقع سامانه هوشمند کشاورزی ایران با هدف حرکت به سمت توسعه پایدار در بخش کشاورزی و زیرمجموعه های آن، سلامت و امنیت غذایی را مدنظر قرار داده است؛ زیرا معتقد است داشتن جامعه انسانی سالم به توسعه انسانی و نیروی کار سالم و درنتیجه اقتصاد سالم و قدرتمند خواهد انجامید.

جمع بندی

کشاورزی، حداکثر مواد غذایی جهان را تولید می کند. آنچه از شواهد پیداست کشاورزی در ۱۳ هزار سال گذشته به طور پراکنده انجام می شده و تنها ۷ هزار سال است که به طور گسترده انجام می شود. با مشاهده وضعیت اراضی زیر کشت اعم از زراعی، باغی، گلخانه ای، دامداری و شیلات در روستاها و شهرها می توان به راحتی دریافت که مشکلات پیش روی صنعت کشاورزی در بخش های مختلف بیش از ظرفیت های آن می باشد. متاسفانه نبود زیرساخت اطلاعاتی مناسب که آمار و اطلاعات را در بخش های مختلف در اختیار کشاورزان، تجار و حتی مصرف کنندگان قرار دهد و همچنین نبود سیستم یکپارچه سیاست سازی و فرماندهی تمامی بخش های کشاورزی ایران از اساسی ترین مشکلات صنعت کشاورزی است که منجر به بروز سایر مشکلات نیز می شود. از همین رو پژوهش حاضر راهکار برون رفت از مشکلات و حرکت در مسیر توسعه را با طراحی ابر سامانه مغزافزاری جهاد کشاورزی ارائه نموده است.

این مطالعه در اندیشکده مهندسی محتوای مدیای ایرانیان توسط مجتبی علی اکبری انجام شده ‌است.