ارزیابی عملکرد سامانه ‌های الکترونیکی و الزامات هوشمندسازی بخش معدن

بخش معدن و صنایع معدنی در ایران یکی از حوزه‌های مهم اقتصادی است که بخش بزرگی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص می‌دهد. فقدان اطلاعات و داده‌های صحیح قابل اعتماد و معاملات پنهانی، سیاستگذاری و تصمیم‌ گذاری در این بخش را با چالش‌های جدی مواجهه کرده است. با راه‌اندازی پلتفرم «سامانه ملی معادن و صنایع معدنی» می‌توان بخش اعظمی از این چالش ‌ها را هموار کرد. این پلتفرم با ارائه اطلاعات جامع و کامل از پروژه‌های معدنی می‌تواند بستر مناسبی برای سرمایه ‌گذاران فراهم کند. همچنین مدیریت و سیاستگذاری و تصمیم ‌سازی مطلوب با میزان خطای حداقلی برای مدیران ایجاد می‌کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

استفاده از فناوری های نوین و هوشمند برای افزایش بهره‌وری تولید، نظارت اصولی بر فعالیت‌های صنعتی و معدنی و بهبود فضای کسب ‌و کار ضروری است. امروزه و با ظهور فناوری های جدید مانند: ابزارهای هوشمند، حسگرها، ابزارهای کنترلی، اینترنت اشیا و فناوری زنجیره بلوکی، امکان هوشمندسازی همه فرایندهای صنعتی و معدنی در بستر شبکه‌ های اطلاعاتی و ارتباطاتی وجود دارد. هوشمندسازی می‌تواند در همه حلقه ‌های زنجیره ارزش اعم از مطالعات اولیه فنی و اقتصادی، ارتباط میان دارندگان دانش فنی و سرمایه‌گذاران، صدور کلیه مجوزهای کسب ‌و کار، افزایش بهره‌وری تولید، بازاریابی، فروش و نظارت‌های فنی و قانونی بر فعالیت‌های صنعتی و معدنی موجب ایجاد تحول شود.

بخش معدن و صنایع معدنی ایران یکی از حوزه ‌های مهم اقتصادی است که نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار از صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. این حوزه توانسته است تا بسیاری از نیازهای داخلی کشور را به محصولات معدنی و فلزی تأمین و اقدام به توسعه بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی برای صادرات فلزات و مواد معدنی کند. فقدان اطلاعات و داده‌های صحیح قابل اعتماد، انعقاد قراردادهای غیرشفاف، معاملات و واگذاری های پنهانی، اتخاذ تصمیم‌های دولتی بدون مشورت عمومی یا گفت‌وگو با ذینفعان و بوروکراسی پیچیده اداری از جمله چالش ‌های سیاستگذاری در این زمینه است که توسط هوشمندسازی قابل رفع است.

بررسی وضعیت موجود در وزارت صنعت، معدن و تجارت برای فرایندها و خدمات مختلف در بخش معدن و صنایع معدنی نشان می‌دهد که تاکنون برنامه‌ریزی و اقدامی برای هوشمندسازی انجام نشده است. صرفا تعدادی سامانه الکترونیکی برای ارائه اطلاعات و خدمات راه‌اندازی شده و امکان دریافت اطلاعات به صورت آنلاین و به‌روز فراهم نشده است. در سامانه‌های الکترونیکی موجود نیز بسیاری از خدمات و فرایندهای پیشبینی شده غیرفعال و یا در حال راه‌اندازی هستند و برخی خدمات مانند صدور مجوز و استعلام‌های مربوط به آن نیز عموما بدون مراجعه و پیگیری حضوری به سازمان‌ها و ادارات انجام نمی‌شوند.

در این گزارش، وضعیت موجود مورد بررسی قرار گرفته و با تجزیه و تحلیل وضعیت فعلی و نیازسنجی از ذینفعان سیستم، طراحی کلان سیستم مطلوب انجام شده است.

فناوری های تاثیرگذار در بخش معدن

در سال‌های اخیر از بین فناوری های مختلف، اینترنت اشیا به دلیل توسعه قابل توجه زیرساخت‌های ارتباطاتی و افزایش استثنایی تعداد سخت ‌افزارهایی که همزمان در حال ارتباط، تبادل اطلاعات و انجام فرایندهای مختلف هستند، در حال رشد روزافزون بوده و به جایگاه ویژه‌ای دست یافته است. با کمک این فناوری می‌توان هر آن‌چه که امکان اندازه‌گیری و رصد آن فراهم باشد، مدیریت کرد. این موضوع سبب افزایش چشمگیر بهره‌بری تولید، ایمنی معدن، صرفه‌جویی در زمان و بهبود تعمیرات و نگهداری می‌شود.

یکی دیگر از تحولات حوزه معدن و صنایع معدنی، استفاده از فناوری های تحلیل کلان‌داده است. فناوری های تحلیل کلان‌داده با افزایش سرعت و کیفیت تصمیم ‌گیری ها در همه سطوح شرکت، موتور محرکه افزایش بهره‌وری در طول تمامی فرایندهای زنجیره ارزش اعم از استخراج تا فراوری است. توسعه زیرساخت‌های جمع‌آوری داده‌ها (حسگرها) و فناوری های ارتباطی (اینترنت بی‌سیم و شبکه‌های موبایل) به رشد فناوری های تحلیل کلان‌داده کمک چشمگیری کرده است.

از دیگر کاربردهای فناوری در صنعت، استفاده از پلتفرم‌های بین‌المللی برای سرمایه‌ گذاری و خرید و فروش پروژه‌های معدنی است. این پلتفرم‌ها امکانات بسیار بالایی دارند و اطلاعات مختلف پروژه‌های معدنی در اقصی نقاط جهان را در اختیار کاربران قرار می‌دهند.

ارزیابی و بررسی چالش‌های هوشمندسازی بخش معدن و صنایع معدنی

چالش‌های متعددی سد راه تکمیل فرایندهای الکترونیکی و هوشمندسازی معادن و صنایع معدنی در ایران هستند. در زیر اهم این چالش‌ها بیان شده است.

• ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی.
• نبود برنامه مشخص برای آمایش سرزمین.
• فقدان چشم ‌انداز مشخص برای هوشمندسازی بخش معدن و صنایع معدنی.
• عدم انسجام و هماهنگی دستگاه‌های اجرایی.
• چالش‌های ساختاری حوزه معادن و صنایع معدنی.
• ضعف دولت در تولید و انتشار اطلاعات اکتشافی.
• نبود شناسنامه برای معادن و محدوده‌های اکتشافی.
• فقدان استانداردهای ملی برای فعالیت‌های معدنی.
• مشکلات و نارسایی های سامانه‌های الکترونیکی موجود در بخش معدن و صنایع معدنی: ازجمله این نارسایی‌ها نیاز به مراجعه حضوری، عدم اعلام دلیل مشخص برای رد یا تأیید درخواست‌ها، عدم مدیریت یکپارچه مجوزها و نبود وحدت رویه است.

طرح سامانه ملی معدن و صنایع معدنی

به کارگیری فناوری های نوین هوشمند و ارتقای سامانه‌های الکترونیکی بخش معدن و صنایع معدنی کشور در گام اول نیازمند انسجام و هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی و انجام آمایش سرزمینی است. که می‌تواند در قالب ایجاد پلتفرم «سامانه ملی معادن و صنایع معدنی» انجام شود به طوری که کلیه فرایندها و خدمات مربوط به زنجیره تولید و تجارت محصولات معدنی و فلزی در این پلتفرم ارائه شود. همه ذینفعان و مرتبطان حوزه معادن و صنایع معدنی دارای یک حساب کاربری بوده و براساس صلاحیت‌های مدیریتی، فنی و مالی، سطح دسترسی مشخصی به اطلاعات و فرایندهای این پلتفرم خواهند داشت.

این پلتفرم ضمن ارائه الکترونیکی و هوشمند همه اطلاعات و خدمات مربوط به بخش معادن و صنایع معدنی، امکان پایش و نظارت معادن و واحدهای فراوری و تولیدی را داشته و مدیران و سیاست ‌گذاران ارشد می‌تواند به صورت آنلاین، اطلاعات و آمارهای کلان مربوط به حوزه معادن و صنایع معدنی را دریافت کنند. اعلان هشدارها و خطاهای سیستم به مدیران ارشد و ارائه تصویری کلان از وضعیت این بخش، موجب سیاستگذاری و تصمیم‌سازی مطلوب و با خطای حداقلی خواهد شد. همه ذینفعان بخش معدن و صنایع معدنی نیز امکان دسترسی به اطلاعات مختلف را داشته و شفافیت و سلامت اداری و مالی این بخش تضمین می‌شود. سامانه‌های الکترونیکی بخش معدن و صنایع معدنی ضمن کاهش ریسک سرمایه‌ گذاری و بهبود فضای کسب ‌و کار امکان توسعه پایدار در بخش معدن و صنایع معدنی کشور را فراهم خواهد کرد.

پیاده‌ سازی پلتفرم یکپارچه اینترنت اشیاء، ایجاد سیستم‌های مبتنی بر تحلیل کلان-داده، ایجاد بازار تبادلات طرح‌های معدنی و صنایع معدنی و ایجاد شبکه اجتماعی متشکل از همه فعالان اکوسیستم معدن و صنایع معدنی نیز ازجمله راهکارهای هوشمندسازی بخش معدن و صنایع معدنی است که نیازمند تقویت زیرساخت‌ها، تدوین قوانین و مقررات و تشویق معادن و صنایع معدنی در جهت استفاده از ابزارهای هوشمند به منظور افزایش بهره‌وری، ایجاد امکان نظارت مستمر، شفافیت، کاهش هزینه‌های تولید، صرفه‌جویی در انرژی و زمان، ارتقای ایمنی و ایفای مسئولیت‌های زیست‌ محیطی و اجتماعی است

جمع‌بندی

استفاده از هوشمندسازی و الکترونیکی کردن فرآیندهای بخش معدن و صنایع معدنی، می‌تواند تأثیر چشمگیری در بهبود بهره‌وری و مدیریت این بخش‌ها داشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اقدامات در راستای هوشمندسازی در این صنعت در کشور موثر واقع نشده است. در حال حاضر سامانه‌هایی وجود دارد که به علت غیر فعال بودن برخی بخش‌های خدماتی کارایی مطلوب را ندارند. ایجاد پلتفرم «سامانه ملی معادن و صنایع معدنی» که در آن کلیه فرآیندها و خدمات مربوط به بخش معدن ارائه شود، می‌تواند قدم بزرگی در راه هوشمندسازی این صنعت باشد.

در پلتفرم ذکر شده تمامی ذینفعان، دارای یک حساب‌ کاربری هستند که با توجه به نوع کاربری سطح ‌دسترسی متفاوت خواهند داشت. این سامانه می‌تواند در حوزه‌های سیاستگذاری و تصمیم‌گیری اطلاعات بسیار کامل و مفیدی را در اختیار مسئولان قرار دهد. همچنین پیاده ‌سازی پلتفرم یکپارچه اینترنت اشیاء، ایجاد سیستم‌های مبتنی بر تحلیل کلان‌ داده منجر به افزایش بهره‌وری و ایمنی در معدن خواهد شد.

این مطالعه در مرکز پژوهش‌ های مجلس شورای اسلامی با همکاری امیر عبدالهی و ابراهیم مقصودی در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.