کرونا ویروس جدید و بحران بازار نفت

شیوع گسترده کرونا ویروس در نقاط مختلف دنیا موجب عدم اطمینان و ابهام در فضای اقتصادی شده است و بخش انرژی و در راس آن نفت با شرایط ویژه ای روبه روست. بررسی عوامل تغییر قیمت نفت به عنوان اصلی ترین منبع انرژی در دنیا مهم است. تغییر عرضه و تقاضا نفت و درنتیجه قیمت آن از عوامل و سازوکارهای پیچیده ای تاثیر می پذیرد. شیوع کووید ۱۹ در چین و سپس، فراگیری آن در نقاط مختلف دنیا یکی از پدیده هایی است که بازار نفت را در سال ۲۰۲۰ به شدت تحت تاثیر قرار داد.

ضرورت و اهداف پژوهش

همه گیری کووید ۱۹ صنعت نفت را مانند دیگر صنایع به طور مستقیم تحت تاثیر قرار داده است و چالش های متعددی در عرضه، تقاضا، قیمت و نیروی انسانی در این صنعت به راه انداخته است. همچنین این صنعت به طور غیرمستقیم چشم انداز رشد در صنایع دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد. در کنار این دو مسئله، نقش آفرینی ایران در بازار بین المللی نفت و اهمیت این صنعت در کشور حساسیت ها را بر روی آن دوچندان می سازد.

این مطالعه در تلاش است تا با توجه به تغییر و تحولات صنعت نفت در سایه شیوع جهانی کروناویروس جدید، نگاهی به سمت وسوی آتی بازار نفت داشته باشد.

پیامدهای سقوط قیمت نفت از منظر کشورهای تولیدکننده و شرکت های بین المللی تولیدکننده نفت

در شرایط فعلی کشورهایی که به لحاظ تولید ناخالص داخلی و درآمد ملی وابستگی زیادی به استخراج و تولید نفت دارند، بازندگان اصلی بازار به شمار می آیند. سازوکار بازار در چنین شرایطی معمولا به گونه ای رخ می دهد که با کاهش قیمت نفت، تولیدکنندگان به منظور جبران کاهش درآمدهای خود عرضه را افزایش می دهند، افزایش عرضه در بازار با پاسخ مناسبی از سوی تقاضا مواجه نمی شود، درنتیجه مجددا قیمت نفت کاهش می یابد و ممکن است شیب این کاهش تندتر شود.

در سوی مقابل، رفتارها و انگیزه های سیاسی مانند تصمیم روسیه و عربستان برای افزایش تولید نیز محرک دیگری در جهت تاثیرگذاری بر بازار نفت هستند.

شرکت های بین المللی در واکنش به سقوط قیمت نفت به سرعت سیاست های سخت گیرانه ای را برای کنترل هزینه ها و مخارج خود در پیش گرفته اند. پیامدهای ناشی از کاهش تولید در شرکت های بزرگ و بین المللی نشان دهنده دید بدبینانه نقش آفرینان بین المللی بازار نفت است.

درعین حال، این شرکت ها به واسطه قدرت مالی و عملیاتی خود حداقل در سال ۲۰۲۰ با بحران مواجه نشدند، اما طیف وسیعی از شرکت های کوچک و متوسط که توان مالی یا عملیاتی چندانی نداشتند، با هزینه های سنگین و ضررهای هنگفتی مواجه شدند و این مسئله منجر به موجی از ورشکستگی و توقف فعالیت شرکت های نفتی شده است.

شیوع کرونا و تأثیر بر تقاضا و عرضه جهانی نفت

با شیوع این بیماری، عملا بخشی از بودجه و توان دولت چین صرف برپایی قرنطینه سراسری در استان هوبی و شهر ووهان و تجهیز بیمارستان ها و توقف فعالیت یا نیمه تعطیل شدن بسیاری از کارخانه ها و بنگاه های صنعتی و اقتصادی و درنتیجه باعث افزایش هزینه ها و عدم تحقق بخشی از درآمدهای پیش بینی شده شد.

بسیاری از شرکت های بین المللی به منظور استفاده از نیروی کار ارزان در چین، بخش هایی از زنجیره تامین خود را به چین منتقل ساخته یا با شرکای چینی قراردادهای بلندمدت عقد نمودند؛ همچنین چین به طور مستقیم ۱۷% از تولید ناخالص جهانی را به خود اختصاص داده است و ۴۰ % از تبادلات جهانی در این کشور و توسط این کشور به انجام می رسد، درنتیجه وقوع هرگونه بحران اقتصادی در چین به سادگی اقتصاد بین الملل را تحت تاثیر قرار می دهد.

شیوع کووید ۱۹ و به تبع آن عمیق تر شدن رکود اقتصادی، تاثیر خود را در بازار نفت به شکل کاهش سهم سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی در بخش بالادستی نفت نشان می دهد. این کاهش مانع از بهره برداری حداکثری از ذخایر و چاه های نفتی می شوند. درنتیجه به کاهش درآمد تولیدکنندگان نفت و کاهش سطح عرضه به سبب کاهش تدریجی ضریب کارایی برداشت از چاه های نفت منجر می شوند.

سناریوهای پیش فرض و تغییردهنده ی چهره بازار نفت

لازم است سناریوها، مولفه ها و روابطی که می توانند چهره متفاوتی به بازار نفت و قیمت این ماده بدهند شناسایی شوند. این سناریوها اولا پیش فرض هستند و باید برای تحلیل آن ها به داده ها و رخدادهای واقعی و تاریخی بازار رجوع کرد و دوما شکل دهنده هستند و می توانند محرک های دیگری را جایگزین محرک فوق کنند یا آن را تغییر دهند.

در نخستین سناریو اگر چین بتواند ظرفیت های تولیدی خود را مجددا راه اندازی کند، بازار نفت با پیامدهای نامطلوب بسیار کمتری روبه رو خواهد شد. تحلیلگران معتقدند چین برای ۹۰ تا ۱۸۰ روز ذخیره نفت داشته است و این میزان از ذخیره به معنای سرعت اندک بازیابی سطح تقاضا در بازار نفت است.

در دومین سناریو کشورهای تولیدکننده نفت باقیمت های جدید به شدت تحت فشار قرار دارند و همین مسئله می تواند محرکی برای آغاز گفت وگوهای جدی میان آن ها باشد. هنگامی که وضع بازار رو به وخامت باشد، همه کشورها، فارغ از دسته بندی ها و تعلقات سیاسی دستخوش تهدید قرار می گیرند. همچنین در این سناریو مقابله با نفت شیل متغیر مهمی خواهد بود.

در سومین سناریو نقش ایالات متحده امریکا برجسته می شود. ایالات متحده هم تولیدکننده ای کلیدی و هم مصرف کننده ای کلیدی در بازار نفت است و به همین دلیل دامنه تاثیرگذاری قابل توجهی بر روند قیمتی بازار دارد.

آینده بازار نفت

تحلیل گران معتقدند بازار نفت حتی پس از عبور از شرایط دشوار ناشی از همه گیری کووید ۱۹ به وضعیت گذشته خود بازنمی گردد. ازجمله تبعات همه گیری این بیماری «کاهش مخارج سرمایه ای و قطع سرمایه گذاری در استخراج و تولید از منابع و چاه های جدید توسط شرکت های بین المللی»، «توقف یا نیمه تعطیل شدن صنایع و ظرفیت های تولیدی» و «بیکاری موقت یا دائمی حجم قابل توجهی از نیروی کار» در سراسر دنیا است؛ بنابراین بازار نفت نیز همچون دیگر بخش های اقتصادی برای مدت ها با پیامدهای اقتصادی ناشی از شیوع کووید ۱۹ دست به گریبان خواهد بود.

پیشنهاد های مواجهه با تبعات کرونا بر بازار نفت

کروناویروس جدید همه مناسبات جهانی را برهم زده است و بازار نفت نیز با وضعیتی وخیم روبه رو کرده است. از یکسو، تقاضای نفت در سال های اخیر رشد چندانی نداشته و این مسئله عرضه را نیز دچار محدودیت ساخته است و کشورهای وابسته به فروش نفت را با چالش های جدی در تأمین هزینه های عمرانی و جاری مواجه ساخته است. از سوی دیگر، جنگ قیمتی که توسط روسیه و عربستان سعودی آغازشده است، قیمت نفت را به کف تاریخی خود رسانده و این قیمت تمامی تولیدکنندگان نفت را با بحران های جدی و کسری بودجه های هنگفت روبه رو می سازد.

برآوردها نشان می دهد کشورهای تولیدکننده نفت مانند روسیه و عربستان باقیمت کنونی این ماده ارزشمند دچار کسری بودجه فراوانی می شوند. درنتیجه در سطح فراملی، گفت وگو به منظور توافق برای کاهش تولید همچنان مطلوب ترین گزینه برای همه نقش آفرینان خواهد بود.

در سطح ملی، به نظر می رسد مجموعه کشورهای اوپک پلاس می توانند با توافق بر سر سهمیه مشخصی از تولید، ضمن بهبود بخشیدن به تراز تجاری خود به مقابله با تولیدکنندگان نفت شیل بپردازند و از فرصت موجود برای افزایش تنوع اقتصادی خود بهره بگیرند. همچنین علاوه بر نفت شیل و انرژی های تجدیدپذیر، سرمایه گذاری های گسترده ای روی افزایش کارایی مصرف انرژی توسط کشورهای مختلف در حال انجام است که تحقق آن ها می تواند فشار بیشتری از حیث کاهش تقاضا برای نفت به تولیدکنندگان وارد نماید.

در سطح بنگاهی نیز شرکت هایی که به فعالیت در مقیاس بین المللی مشغول اند باید ارزیابی های مجددی از دارایی ها، ترازنامه و روند گردش وجوه نقدی خود داشته باشند.

ایران هم به عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت و هم به عنوان یکی از کشورهای درگیر با بیماری کووید ۱۹ در موقعیت حساسی قرار دارد شیوع کووید ۱۹ علاوه بر کاهش ظرفیت بالفعل تولیدی کشور باعث محدودیت در بخشی از منابع مالی دولت ناشی از صادرات یا دریافت مالیات از واحدهای تولیدی و خدماتی می شود. برای ایران با توجه به بخش های بالادستی (اکتشاف و استخراج، پالایش) و پایین دستی (پخش، تجهیزات، خدمات) صنعت نفت می توان گزینه هایی مانند استفاده از ظرفیت های دیپلماسی برای شکل دهی به اتحادهای فراملی تاثیرگذار بر بازار و در پیش گرفتن استراتژی تنوع بخشی حول قابلیت محوری بنگاه را نظر گرفت.

جمع بندی

کرونا ویروس جدید باعث ایجاد مشکلات فراوانی در حوزه های مختلف شده است. بازار نفت که طی سال های اخیر با کاهش عرضه مواجه بوده است با آغاز شیوع کرونا دچار بحران های شدیدتری نیز شده است و کشورهای وابسته به فروش نفت مانند ایران با چالش های زیادی مواجه شده اند. این پژوهش به بررسی اوضاع بازار و پیامدهای سقوط قیمت نفت از منظر کشورها و شرکت های بین المللی تولیدکننده ی نفت پرداخته است سپس به بیان تغییرات عرضه و تقاضای نفت با شیوع کرونا و سناریوها و روابط تاثیرگذار پیش فرض بر آینده بازار نفت پرداخته و در آخر نیز برای مقابله با بحران های حاضر پیشنهادهایی در سطح ملی و فراملی ارائه نموده است.

این مطالعه در مرکز پژوهشی آرا در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.