بررسی و تحلیل سنجش رقابت پذیری علمی ایران در سطح منطقه

در سند چشم انداز ۱۴۰۴ روندشناسی وضعیت علمی ـ اقتصادی، به عنوان پیش ­زمینه­  تحرکات کشور برای دست یابی به سطح توسعه­ یافتگی در منطقه تأکید شده است. در این نگاه بُعد علمی و پژوهشی برمبنای روحیات و تلاش های جهادی و کوشش در جهت نهادینگی جنبش علم و نهضت نرم افزاری به عنوان زیربنا و شاکله­ی اصلی  توسعه و پیشرفت کشور مطرح است. مجلات و منابع معتبر علمی در سطح دنیا به سنجش وضعیت علمی کشورها به صورت کمی و کیفی می پردازند. به رغم اینکه در بسیاری از موارد ازجمله نانو و علوم هسته ای ـ نظامی پیشرفت های چشم گیری صورت گرفته است اما به دلیل عدم ارتباطات فراملی و تحریم های مختلف جایگاه و سنجش اثرگذاری کشور به طور واقعی مشخص نشده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

توجه به علم و تفکر محوریت اصلی آموزه های دین اسلام را تشکیل می دهد. در سند چشم انداز  ۱۴۰۴ با تکیه بر اندیشه های مقام معظم رهبری براین امر اصرار و تأکید فراوان داشته  و از جنبش و نهضت نرم افزاری و علم آموزی به عنوان بسترساز استقلال فرهنگی، اقتصادی و حل وفصل مشکلات جامعه بر اساس ارزش های درونی یادشده است.

ازآنجاکه عملکرد پژوهشگران ایرانی و به تبع آن، نظام علمی ایران طی سال های اخیر، تنها بر اساس تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه های استنادی یا تعداد استنادات به مقالات ایرانی، موردبررسی قرارگرفته است، نیاز به استفاده از روش های چند معیاره برای دستیابی به تصویری واقعی از نظام علمی ایران در مقایسه با کشورهای رقیب منطقه احساس می شود؛ بنابراین، هدف از انجام این پژوهش، ارائه تصویری واقعی و دقیق از جایگاه علمی ایران برای پاسخ گویی به نیازهای بیشتر است.

نتایج این پژوهش می تواند در راستای سیاست گذاری های کلان علمی کشور و برنامه های راهبردی و نیز اتخاذ تصمیمات کلیدی برای بهبود و پیشبرد سند چشم انداز علمی کشور مورداستفاده قرار گیرد. در همین چارچوب این پژوهش می کوشد راهبردهایی جهت افزایش تعاملات مرکز با نهادهای سیاست گذار حوزه علم در سطح ملی و بین المللی گزارش درستی از وضعیت کشور ارائه دهد.

علم سنجی و سنجش پیچیدگی علمی

در سند چشم انداز ۱۴۰۴،  ایران بایدکشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی و علمی در سطح منطقه باشد. بنابراین باید سیاستگذاری  در این دو حوزه در راستای تحقق این هدف باشد. یکی از ملزومات سیاست گذاری کارآمد در حوزه علم، پایش و تحلیل کمی و کیفی حرکت کشور به کمک روش علم سنجی است. اساس کار این علم، بررسی چهار متغیر اصلی است که شامل «گزارش های علمی منتشرشده»، «استناد به نتایج یک تحقیق علمی پس از انتشار»، «بررسی منابع پژوهش های علمی» و «وابستگی مؤسسانی محققان و نویسندگان» می شود. علم سنجی پس از بررسی همه جانبه، با ارائه ترکیبی مناسب از شاخص ها، به تبیین روند تولید علم و بازدهی پژوهش های علمی می پردازد.

مطالعات انجام گرفته در حوزه علم سنجی در کشور به دلیل استفاده از روش های تک معیاره(تعداد مقالات) و عدم سنجش پیچیدگی تولیدات علمی کشور در مقایسه با کشورهای منطقه قابلیت اتکای چندانی ندارند. این مطالعات عمق پیشرفت های علمی و فناورانه ایران در حوزه های مختلف تنوع این حوزه ها و فراگیری تولیدات علمی ایران را در برنمی گیرند. از این رو نیاز به استفاده از روش های چندمعیاره برای سنجش پیچیدگی علمی ایران در مقایسه با کشورهای منطقه به منظور سیاستگذاری مؤثرتر احساس می شود.

رویکرد پیچیدگی، روشی چندمعیاره برای سنجش پیچیدگی علمی کشورها در مقایسه با یکدیگر است. این روش با ترکیب همزمان دو سنجه تنوع علمی در نظام علمی کشورها، از طریق بررسی تعداد استنادات مقالات تولید شده در حوزه های مختلف علمی و فراگیری علم تولید شده، به مقایسه پیچیدگی تولیدات علمی کشورها می پردازد.

وضعیت ایران از منظر شاخص پیچیدگی علمی در جهان و منطقه

مطابق با آمار و ارقام از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۶ از منظر شاخص پیچیدگی علمی، ایالت متحده آمریکا، استرالیا و کانادا رتبه های اول تا سوم جهانی را به خود اختصاص داده اند. در این پژوهش کشورهای منطقه که در سند ۱۴۰۴ تأکیده شده است که ایران باید در حوزه  های اقتصادی و علمی سرآمد آنها باشد بررسی شده اند. از میان این کشورها تنها رژیم صهیونیستی جزو ده کشور برتر جهان از منظر پیچیدگی علمی قرار گرفته و آذربایجان و ارمنستان جزو ده کشور آخر دنیا هستند.

از لحاظ پیچیدگی علمی، ایران رتبه هشتم منطقه ای و رتبه چهلم جهانی را در سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۶ را به خود اختصاص داده است. رتبه کشورهای منطقه به ترتیب در اختیار «رژیم صهیونیستی»، «ترکیه»، «لبنان»، « امارات»، «اردن»، «کویت»، «عربستان»، «ایران»، «مصر»، «قطر»، «عمان»، «پاکستان»، «فلسطین»، «عراق»، «گرجستان»، «قزاقستان»، «یمن»، «سوریه»، «آذربایجان» و «ارمنستان» است. کسب رتبه هشتم در شاخص پیچیدگی علمی بین بیست کشور منطقه حاکی از آنست که حجم بالایی از تولیدات علمی و استنادات ایران در علومی فراگیر و با پیچیدگی پایین است.

بر مبنای تولیدات علمی مشترک کشورهای منطقه، ترکیه، عربستان، پاکستان و مصر مهمترین رقیبان تولیدات علمی ایران در منطقه قلمداد می شوند. رژیم صهیونیستی، فارغ از رتبه اول پیچیدگی در منطقه، به دلیل کمترین تولیدات علمی مشترک، در شرایط حاضر رقیب ایران از منظر شاخص پیچیدگی علمی محسوب نمی شود.

شاخص ارزش فرصت نشان دهنده ضعف در ایجاد ظرفیت ها و بسترهای تولید علوم پیچیده نسبت به سایر کشورهای منطقه است. بر اساس نتایج این شاخص کشورهایی نظیر اردن، کویت، لبنان و ترکیه چنانچه بخواهند در حوزه ها و زیرحوزه هایی با پیچیدگی بالا اقدام کنند، نسبت به ایران از قابلیت های بیشتری برای رسیدن به هدف خود برخوردارند و ایران برای ورود به حوزه های پیچیده و کمتر فراگیر نیازمند بسترسازی و ایجاد قابلیت های بیشتر نسبت کشورهای مذکور است. به طور مثال ایران از سال ۱۳۷۹ به بعد فعالیت های مرتبط با فناوری های نانو را در دستور کار جدی خود قرارداد که جهش هایی در حوزه علمی پیچیده داشت و منجر به ارتقای جایگاه ایران در سطح منطقه و جهان شد به طوری که رشد ایران در حوزه های هسته ای و نانو ۲۵۰ برابر میانگین جهان بوده است. بنابراین برای جهش در سایر حوزه ها با پیچیدگی بالا نیاز به بسترسازی است.

 راهکارهای سنجش مطلوب وضعیت علمی ایران در سطح جهان و منطقه

ایران برای ورود به حوزه های پیچیده و کمتر فراگیر نیازمند بسترسازی و ایجاد قابلیت های بیشتر نسبت کشورهای رقیب منطقه ای است. در زیر به مهم ترین راهکارها دراین حوزه اشاره می شود:

۱- در راستای بهینه سازی نظام پژوهشی و آموزشی، مسئولان و سیاست گذاران ستاد نقشه جامع علمی کشور در روزآمدسازی شاخص ها بر شاخص های کیفی نظیر شاخص پیچیدگی علمی (همچون علوم بهداشت، پرستاری، حرفه های سلامت و سایر حوزه های پزشکی و روانشناسی و…) توجه لازم را داشته باشند.

۲- از دولت انتظار می رود تا با حضور فعال راهگشای ایجاد ظرفیت ها و قابلیت های موردنیاز در تحقق دستیابی به علومی با پیچیدگی بالا، یاری رسان رشد و شکوفایی علمی کشور باشد.

۳- مسئولین و دست اندرکاران نظام ارزیابی اعضای هیئت علمی آموزش و پژوهشی بایست بر ارزشیابی ایشان برمبنای حوزه فعالیت علمی شان اهتمام ورزند.

۴- سیاست گذاران عرصه علمی کشور به منظور درک هرچه بهتر و شفاف تر وضعیت موجود علمی و آگاهی از مسیر پژوهشی پیش رو، به موازات سایر نقشه های علمی از چنین نقشه هایی نیز در ارائه راهبردها و تصمیمات خود بهره مند شوند.

۵- حوزه های علمی با پیچیدگی بالا و فراگیری پایین و هدایت نظام های آموزشی و پژوهشی در راستای جهت دادن به فعالیت های علمی خود در حوزه های اثرگذار معرفی شوند.

۶- محققانی که تمایل به انجام پژوهش در حوزه­ های سیاست علمی دارند، باید به ترسیم نقشه فضای علم از طریق پایگاه های معتبر دنیا و جهان مبادرت ورزند.

جمع ­بندی

عملکرد پژوهشگران ایرانی و به تبع آن، نظام علمی ایران طی سال های اخیر، تنها بر اساس تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه های استنادی موردبررسی قرارگرفته است، بنابراین نیاز به استفاده از روش های چند معیاره که بتواند نظام علمی ایران را از ابعاد دیگری همچون تنوع و فراگیری موردبررسی قرار دهد امری مهم و کلیدی است. برای این منظور در این پژوهش از روش علم سنجی شده است که می­توان به کمک آن کارایی تحقیقات را اندازه گیری کرد. نتایج این بررسی ها نشان می دهد که ایران در حوزه های علمی با پیچدگی بالا رتبه ۴۰ جهان و ۸ منطقه را در اختیار دارد و مبین این مسئله است که در بسیاری از علوم پیچیده با معیارهای استاندارد دنیا فاصله دارد.

پیشنهادهایی در این پژوهش جهت بهبود وضعیت ایران در این حوزه مطرح شده است. یکی از مهمترین آنها توجه لازم مسئولان و سیاست گذاران ستاد نقشه جامع علمی کشور در روزآمدسازی شاخص ها بر شاخص های کیفی نظیر شاخص پیچیدگی علمی (همچون علوم بهداشت، پرستاری، حرفه های سلامت و سایر حوزه های پزشکی و روانشناسی و…) در راستای بهینه سازی نظام پژوهشی و آموزشی است.

این اثر در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور توسط بهروز شاهمرادی، المیرا جنوی انجام شده است.