تشریح سازوکار بازار برق روسیه از دید حاکمیتی و سیاست گذاری

در چندین سال اخیر با توجه به اهمیت روزافزون تامین و مصرف انرژی، بسیاری از دولت ها توجه به سزایی به مسئله انرژی نموده اند. از جمله مهم ترین تلاش ها، ایجاد بازارهای انرژی و خصوصی سازی بخش های مختلف آن بوده است. در سالیان گذشته صنعت برق عموما به صورت عمودی و یکپارچه توسط دولت ها اداره می شد که دلیل این امر پیچیدگی های بسیار و همچنین هزینه فراوان این صنعت می باشد. به مرور زمان وجود انحصار در صنعت برق موجب ناکارآمدی هایی گشته و مشکلات زیادی چون افزایش قیمت برق و کمبود ظرفیت را به همراه داشته است. از این رو بسیاری از کشورها از جمله سعی بر خارج نمودن ساختار برق خود از یک ساختار انحصاری داشته اند. روسیه یکی از کشورهایی است که در دهه های اخیر تلاش کرده است ساختار صنعت برق خود را از حالت انحصار خارج نماید. این تلاش ها با ایجاد نهادهای مختلف و تدوین قوانین و مقررات جدید توانسته نقش مهمی در خروج ساختار برق این کشور از حالت انحصاری ایفا نماید. با توجه به شباهت نسبی کشور روسیه با ایران از جنبه های مختلف، دستاوردها و روند تجدید ساختار در این کشور، ساختار فعلی صنعت برق این کشور می تواند برای ما مورد توجه قرار گیرد و الگوبرداری های لازم از آن انجام شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

تامین برق به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای مورد نیاز بخش های مختلف تجاری، صنعتی و خانگی، همواره از جمله مهم ترین دغدغه ی کشورها بوده است. این صنعت با توجه به زیرساخت های وسیع و گران قیمت خود نیازمند مطالعات، برنامه ریزی و صرف هزینه های کلان می باشد. از این رو دولت ها در گذشته با صرف هزینه های بسیار تلاش در گسترش این شبکه ها در بخش های مختلف تولید، انتقال و توزیع داشته اند. در داخل کشور و در سال های اخیر تلاش های بسیاری در راستای ایجاد بازار برق انجام گرفته است اما با وجود تلاش های صورت گرفته، کماکان ساختار صنعت برق کشور به شکل کاملا رقابتی درنیامده و مسیر بسیاری برای آزادسازی در پیش دارد. از این رو لازم است با شناخت و الگوبرداری از سیر تحول بازار برق و ساختار آن در کشورهای مختلف مشکلات و موانع پیشرو را حل نمود. در این پژوهش با تمرکز بر سیر تحول و ساختار بازار برق در کشور روسیه، تلاش شده است مسیر تجدید ساختار و مدل بازار برق در این کشور شناسایی شود. از این رو در ادامه به بررسی مدل بازار برق در کشور روسیه و سیر تحول آن پرداخته خواهد شد.

بازار برق روسیه

فدراسیون روسیه با مساحت حدود ۱۷.۱ میلیون کیلومتر مربع پهناورترین کشور جهان است که در شمال اوراسیا قرار دارد. سیستم برق این کشور مشتمل بر ۶۹ منطقه محلی می شود که آن ها هفت منطقه به هم پیوسته شبکه برق را تشکیل می دهند. این مناطق شامل شمال غرب، مرکز، ولگای میانی، اورال، جنوب، سیبری و شرق دور است. به طور کلی بازار برق روسیه به دو بازار جداگانه عمده فروشی و خرده فروشی تقسیم می شود. تولیدکنندگان عمده و شرکت هایی که شرایط ورود به بازار عمده فروشی برق را دارند، برق تولیدی خود را در بازارهای عمده فروشی به شرکت های خرده فروش یا مصرف کنندگان بزرگ می فروشند. در بازار عمده فروشی علاوه بر بازار برق، بازار ظرفیت نیز به منظور فروش ظرفیت ایجاد شده است. تولیدکنندگانی که ظرفیت تولیدی آن ها کمتر است و حداقل ظرفیت تولیدی برای ورود به بازار عمده فروشی را ندارند، در بازار خرده فروشی فعالیت می کنند. شرکت های خرده فروش، برق را از بازارهای عمده فروشی و خرده فروشی می خرند و آن ها را به مشتریان نهایی در بازار خرده فروشی می فروشند.

مناطق قیمت گذاری بازار عمده فروشی

بازار عمده فروشی برق از نظر جغرافیایی، منطقه وسیعی را دربرمی گیرد. به جز مناطقی از شرق دور و شمال روسیه که در آن ها به دلایلی شرایط برای ایجاد بازار رقابتی برق و ظرفیت وجود ندارد. همه مناطق روسیه در بازار عمده فروشی برق حضور دارند. با این حال، بازار عمده فروشی از نظر جغرافیایی و نحوه قیمت گذاری به سه منطقه تقسیم می شود. این تقسیم بندی به دلیل کنترل قیمت و واقعی کردن آن انجام شده است. در منطقه غیرقیمتی، دولت قیمت های برق را تعیین می کند. ولی در مناطق قیمتی، قیمت های برق بر اساس پیشنهادهای فروشندگان و خریداران تعیین می شوند.

نحوه قیمت گذاری

در کشور روسیه روش های مختلفی برای برگزاری بازار برق و نحوه آزادسازی قیمت در نظر گرفته شده است. مهم ترین این روش ها که قابلیت الگوبرداری نیز دارند، به شرح ذیل است:

• اثرگذاری تراکم شبکه و محدودیت های انتقال در جداسازی مناطق قیمتی از یکدیگر
• اثرگذاری نوع نیروگاه های یک منطقه و هزینه حاشیه تولید در تعیین منطقه قیمتی
• عدم ایجاد بازارهای انرژی و اعمال رفتار انحصاری یکپارچه(به صورت تنظیم شده) برای مناطق دارای تراکم جمعیتی کم
• لزوم اجرای سیاست های خاص برای مناطق دارای شرایط خاص فرهنگی، سیاسی و اجتماعی

تحلیل و پیشنهادات

کشور روسیه با توجه به سابقه خود در زمان شوروی سابق، تحت سیطره شدید سیستم دولتی و مدیریت آن بوده است. با تمامی تلاش های انجام گرفته در سال های اخیر برای جداسازی مالکیت ها و آزادسازی بازار برق در این کشور، کماکان دولت و نهادهای زیرمجموعه آن نقش پررنگی در صنعت و بازار برق ایفا می کنند. به همین دلیل بازار برق روسیه یک بازار ایده آل نبوده اما با توجه به مشابهت آن با ساختار کشور ایران و روابط نزدیک دیپلماتیک آن می تواند نمونه مناسبی برای الگوبرداری باشد. از این رو می توان راهکارهایی به ترتیب اولویت و به صورت فرآیندی به صورت پیش رو ارائه نمود:

• در اولین گام بایستی یک نهاد تنظیم گر مستقل از منافع بازیگران با وظیفه تدوین مقررات، نظارت بر بازار و تسهیل آزادسازی آن ایجاد گردد.
• با توجه به ایجاد یک شرکت مادر تخصصی توانیر در داخل کشور و عدم موفقیت در تفکیک آن در چندین سال اخیر، می توان از کشور روسیه در جداسازی توانیر الگوبرداری نمود (تجربه موفق تفکیک شرکت مادر تخصصی یونیفاید انرژی سیستم). از جمله مهم ترین اقدامات می تواند جداسازی مدیریت شبکه، شرکت های تولید، توزیع و عرضه انرژی از یکدیگر باشد.
• در داخل کشور، برگزاری بازار و بهره برداری شبکه توسط یک نهاد(مدیریت شبکه) انجام می گیرد. به منظور جلوگیری از تخطی و انحرافات بازار و ایجاد یک بازار رقابتی بدون تبعیض، لازم است این دو بخش از یکدیگر تفکیک گردد.
• ایجاد شرکت های عرضه انرژی که وظیفه تامین انرژی مصرف کنندگان نهایی را بر عهده دارند. این شرکت ها، برق را از نیروگاه ها در بازار عمده فروشی خریداری کرده به مصرف کنندگان نهایی می فروشند.

جمع بندی

در این پژوهش به بررسی صنعت برق کشور روسیه و سیر تحولات آن بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پرداخته شد. همچنین ساختار فعلی برق این کشور نیز مورد بررسی قرار گرفت. ایجاد یک شرکت مادر تخصصی در دوران گذار در جهت تجدید ساختار و انحلال آن در پایان دوران گذار از جمله اقدامات مهم در سیر تحول صنعت برق کشور روسیه بوده است. در ایران نیز مشابه با اقدامات انجام گرفته در کشور روسیه، شرکت توانیر به عنوان یک شرکت مادر تخصصی تشکیل گردید؛ اما با توجه به مشکلات سیاسی و مقاومت های موجود، دولت موفق به تجزیه و تفکیک آن به نهادهای مستقل نشد. از این رو می توان با الگوبرداری از نحوه تفکیک مالکیت شرکت یونیفاید انرژی، نهادهایی چون شرکت مدیریت شبکه و شرکت های توزیع را از شرکت توانیر جدا نمود. این امر می تواند تاثیر مهمی در آزادسازی بازار و افزایش فضای رقابتی داشته باشد.

این مطالعه در اندیشکده حکمرانی انرژی و منابع ایران توسط سعید ودادی کلانتر، مهدی کیقبادی، امید ذهتاب و معین احمدی در سال ۱۳۹۸ انجام شده  است.