لزوم تشکیل محور مقاومت اقتصادی

این مقاله به بررسی نقش کشورهای منطقه برای تشکیل محور مقاومت اقتصادی پرداخته است.

اهمیت اقتصادی عراق و ظرفیت‌های این کشور

عراق در سال های اخیر به مهمترین شریک تجاری ایران در صادرات غیرنفتی تبدیل شده است. کیفیت و کمیت اقلام صادر شده از ایران به عراق به گونه‌ای است که ایجاد و پایداری صدها هزار شغل در ایران، وابسته به صادرات به عراق است. بررسی ها نشان می‌دهد میزان صادرات غیرنفتی ایران به عراق در کمترین حالت خود قرار داشته و ظرفیت این کشور در جذب کالاهای ایرانی حداقل ۲ برابر وضعیت موجود است .

هرچند که عامه مردم عراق در حال حاضر وضع معیشتی مساعدی ندارند، اما باید این کشور را جزء ثروتمندترین کشورها دانست. در ادامه برخی از منابع مهم ثروت زای کشور عراق معرفی شده است

عراق پنجمین دارنده ذخایر نفتی و سومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان محسوب می‌شود و عراق به دلیل عبور رودهای دجله و فرات و همچنین وجود جلگه‌های هموار و حاصلخیز پهناور در این کشور به لحاظ کشاورزی و آب غنی است و انتظار می‌رود در آینده نه چندان دور به یکی از تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی در منطقه تبدیل شود .

منبع دیگر درآمد عراق خیل عظیم زوار اهل بیت علیه السلام است که از دیگر کشورها وارد این کشور می‌شوند. عراق به لحاظ ترانزیتی نیز اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا حلقه واصل آسیا (و به طور خاص ایران) به دریای مدیترانه و همچنین قاره آفریقا است .

ظرفیت بازار عراق بیش از ۶۰ میلیارد دلار

عراق هم‌اکنون واردکننده بزرگ انواع کالاها و خدمات از اشکال ابتدایی گرفته تا کالاها و خدمات با فناوری بالا محسوب می‌شود. این کشور در سال ۲۰۱۷ میلادی ۳.۵۰ میلیارد دلار کالا و ۱۰ میلیارد دلار خدمات فنی وارد کرده است که البته رقم بسیار بالایی از واردات این کشور نیز در آمار رسمی منتشر شده از مراکز بین المللی در نظر گرفته نشده است .

بازیگران بزرگ بازار عراق

امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگترین شرکای تجاری عراق هستند.

اهمیت انعقاد قرارداد تجارت دوجانبه با عراق

واردات ۵۰ میلیارد دلار کالا توسط عراق در کنار ۲ میلیارد دلار صادرات غیر نفتی این کشور سبب شده است که بسیاری از

کشورها بدون ترس از صدمه دیدن صنایع داخلی، متقاضی انعقاد قرارداد تجارت دوجانبه با عراق باشند. طبعا نباید انتظار داشت که عراق بدون دریافت هیچگونه امتیازی در بازار خود را به روی شرکای تجاری خود باز کند .

در حال حاضر حدود نیمی از ترکیب کنونی صادرات ایران به عراق ناپایدار است و در آینده نزدیک ممکن است از دست برود. محصولات کشاورزی، فرآورده‌ های نفتی و مصالح ساختمانی از جمله اقلامی هستند که عراق برای تولید آنها در داخل برنامه ریزی کرده است و احتمالا در آینده نزدیک نسبت به واردات آنها سختگیری بیشتری خواهد داشت. عدم صادرات برخی از این اقلام به عراق می‌تواند مشکلات جدی برای اشتغال ایرانیانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، ایجاد کند. به همین دلیل لازم است جریان صادرات به این کشور با قرارداد تجارت دوجانبه مقاوم سازی شود. هر چند که گفته می‌شود عراق به تجارت آزاد با هیچ کشوری تن نخواهد داد، اما ایران با توانمندی هایی که در ایجاد زیرساخت ها و صنایع مورد نیاز عراق دارد، می‌تواند یک قرارداد برد-برد با این کشور طراحی و منعقد کند. قرارداد تجارت دوجانبه حتی اگر بخشی از کالاهای صادراتی ایران به عراق را پوشش دهد، باز هم می‌تواند تاثیرگذار باشد و شرایط رقابت را برای کالاهای ایرانی بهتر کند .

لبنان و چند کارکرد ویژه این کشور برای بلوک تجاری محور مقاومت اقتصادی

برون سپاری سازماندهی تجاری آفریقا

نفوذ لبنانی ها در شمال آفریقا و شبکه ارتباطی آنان در این منطقه یک مزیت فوق‌العاده برای ایران خواهد بود، ایران می‌تواند با برون سپاری برخی وظایف تجاری خود به لبنان موجبات گشایش های اقتصادی بزرگی را فراهم آورد.

گسترش سازمان خیریه جهانی امام موسی صدر؛ یک رویکرد توسعه ای

یکی از بال‌های توسعه ای در میان کشورهای پیشرفته جهان، سازمان های خیریه ای هستند که با ابزارهای مختلف خود بازارهای کشورهای خود را گشایش می‌دهند. خاصیت ها و مزایای هیبریدی این نهادها از مواردی هستند که در دیپلماسی اقتصادی ایران کمتر به آنها نگاه شده است. محور مقاومت یک مزیت فوق‌العاده بزرگ در این زمینه دارد، این زمینه چیزی نیست جز میراث گرانبهای امام موسی صدر که در زمینه های مختلف از جمله خیریه فعالیت دارند. به قطع می‌توان گفت توسعه ایده امام موسی صدر و حمایت از نهادهایی که وی تاسیس کرد از راه های اساسی آینده اقتصاد محور مقاومت است.

میادین گازی مدیترانه؛ یک رویکرد تهاجمی

میادین گازی کشف شده در مدیترانه از موارد مهمی بوده است که در سالهای اخیر موجبات رشد انفجاری نیروی دریایی مصر و حرکت های توسعه طلبانه ترکیه در منطقه و تغییر راهبرد نیروی دریایی رژیم صهیونیستی را فراهم آورده است. هر یک از این کشورها در حال سرمایه گذاری بر روی میادین گازی مدیترانه بوده و به موازات آن نیروی دریایی خود را بروزرسانی می‌کنند، لبنان اما به دلیل فقدان نیروی دریایی مناسب از این کیک بزرگ بی نصیب مانده است.

با ذکر این مقدمه لازم است بدانیم که همزمان در سبد انرژی ایران دو اتفاق در حال انجام است؛ نخست اینکه تراز انرژی کشور روز به روز در حال منفی شدن است و دوم اینکه ایران نیاز دارد تا در سبد گازی اروپا نقش ایفا کند. به نظر می‌رسد گزینه سرمایه گذاری بر روی میادین گازی لبنان گزینه بسیار خوبی برای ایران باشد که البته به موازات آن لبنان نیاز به توسعه زیرساخت دریایی خود خواهد داشت.

بنادر لبنان؛ حریفان راهبردی حیفا و بازی با چین

چین در راهبرد تجاری خود بندر حیفا در رژیم صهیونیستی را به اجاره بلندمدت شرکت بنادر چین درآورده است. این مورد علاوه بر ذینفع کردن چینی ها در این رژیم و امکان بهره برداری سیاسی در آینده، جایگاه سایر بنادر منطقه را کاهش می‌دهد. به نظر می‌رسد همکاری راهبردی با چین یا به صورت جداگانه در بنادر لبنان هم جایگاه خوبی برای محور مقاومت ایجاد کند و هم از قدرت یابی حیفا جلوگیری شود. بنادر لبنان دسترسی زمینی بیشتری نسبت به بنادر رژیم صهیونیستی دارد. استفاده از گزینه چین این امکان را می‌دهد که از توسعه بندر حیفا می‌توان جلوگیری کرد.

گسترش شبکه برق ایران تا سواحل مدیترانه

یکی از مزیت های ایران در عرصه زیرساخت ها این است که کاملا در ایجاد زیرساخت های برق خودکفا است و قدرت عمرانی خوبی دارد. ایران می‌تواند با گسترش شبکه برق خود تا سواحل مدیترانه مزیت ائتلاف ساز خوبی برای محور مقاومت ایجاد کند.

ادامه خط دیپلماسی عمومی شهید شاطری

بنا بر گزارشی در سال ۲۰۱۴ ایران حتی در ۲۰ کشور اول کمک کننده مالی به نوار غزه و کرانه باختری هم نیست و به صورت رسمی آمریکا رده اول کمک‌ها به فلسطین را شامل می‌شود. در لبنان نیز چنین اتفاقی تکرار می‌شود، ولی هنر شهید شاطری این بود که در بازسازی لبنان پس از جنگ به جای آنکه منابع ایران به دولت لبنان اعطا شود تا دولت لبنان وظیفه بازسازی را بر عهده بگیرد، ایران با بازوهایی مانند جهادالبنا (نسخه لبنانی جهاد سازندگی) مستقیما در بازسازی مشارکت کند و هر جایی که بازسازی صورت می‌گرفت پرچم ایران افراشته می‌شد؛ که اثر روانی این مسئله به شدت قوی بود.

ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران در سوریه

سازنده مستند «سوریه سرزمین شگفتی ها» می‌گوید: «متاسفانه برخی مسئولان با وجود اینکه شعار بلد بودن زبان دنیا را می‌دهند اما تعامل با سایر کشورهای جهان را بلد نیستند». مقصودی با اعلام اینکه ترکیه با وجود حمایت از گروه های تروریستی، ۸ برابر ایران به سوریه صادرات دارد گفت در حال حاضر اتفاقات تجاری بسیاری مهمی در سوریه در حال انجام است که رسانه ها باید به آن ضریب دهند.

آماده نبودن مسیر دسترسی زمینی به سوریه یکی از عواملی است که هزینه واردات از ایران را برای تجار سوریه بالا برده است.

سفارتخانه‌ها باید به خانه تجار و فعالان اقتصادی در کشورها تبدیل شوند.  تنها ۲ تا ۳ درصد از واردات کشور سوریه از ایران انجام می‌شود. تهیه‌کننده برنامه ثریا با انتقاد از روند فعالیت وزارت خارجه در حوزه اقتصادی بین الملل و دیپلماسی اقتصادی خاطرنشان کرد: وزارت صمت نیز در حال حاضر تمرکز خود را روی واردات گذاشته و تغییری در نگرش خود نداشته است. مقصودی با بیان اینکه نبود برنامه جهت تعامل مناسب با کشورهای جهان یک مشکل راهبردی ما در حوزه گسترش ارتباطات تجاری و اقتصادی است عنوان کرد: کشورهایی مانند ترکیه و لبنان در حال حاضر این برنامه راهبردی را برای خود ترسیم کردند و مداوم تاثیرات روابط سیاسی بر روابط اقتصادی را پالایش می‌کنند.

امروز باید سفرای جمهوری اسلامی در سایر کشورها بر مبنای فعالیت های تجاری انتخاب شود، اما متاسفانه مسئولان ما در کوران جنگ اقتصادی تصمیم می‌گیرند تا رایزن های اقتصادی و بازرگانی را به کشور بازگردانیم. کشور سوریه به ایران پیشنهاد داد تا مدیریت بندر لاذقیه را به طور مشترک با ایران داشته باشد اما نتیجه عدم فهم دقیق مسئولان کشور این است که چنین پیشنهادی را قبول نکردند و فرصتی تا این اندازه مهم از دست می‌رود.

نتیجه اینکه ایران، عراق، سوریه، لبنان و افغانستان که کشور های محور مقاومت را تشکیل می‌دهند، می‌توانند با همکاری چین که روی همکاری کشور های محور مقاومت در اجرای طرح بزرگ اقتصادی موسوم به یک کمربند یک جاده، حساب کرده است و همچنین روسیه که به همراه ایران نقش پر رنگی در رفع بحران سوریه داشتند، با هم می‌توانند در برابر یک جانبه گرایی اقتصادی امریکا بایستند و از مزیت های اقتصادی یکدیگر در جهت منافع ملی اقتصادی خود بهره گیرند.

طرح یک کمربند یک جاده

ایجاد یک محور مقاومت اقتصادی در برابر تحریم های آمریکا توسط کشورهای تحریم شده با بهره‌گیری از روش هایی مانند تهاتر کالا، تهاتر ارزی یا بهره‌گیری از یک ارز مستقل می‌تواند تمام معادلات تحریمی آمریکا را بر هم بزند.
ایران، چین، روسیه، لبنان، سوریه، ونزوئلا و کوبا از جمله کشورهای باشگاه تحریمی ها هستند که می‌توانند وعده مقاومت و نادیده گرفتن تحریم های آمریکا را اجرایی کنند. البته این کشورها تاکنون نشان داده‌اند توانایی استفاده نکردن از سازوکارهای آمریکایی برای تبادلات مالی خود را ندارند. در شرایط کنونی نیاز به طراحی یک ساختار مالی جدید برای انتقال پول یا حتی ایجاد واحد پولی مشترک در قالب متمرکز یا غیرمتمرکز برای سهولت تجارت بین این کشورها دیده می‌شود.

پی‌نوشت: یادداشت حاضر، بخش هایی از یادداشت «ظرفیت ۶۰ میلیارد دلاری بازار عراق» است که توسط محمدمهدی بازگیر خوب، پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی، تحریر شده است.