هجوم ملخ های صحرایی و پیامد های آن بر بخش کشاورزی

ملخ های صحرایی ازجمله خطرناک ­ترین آفات مهاجر گیاهی از حیث میزان تراکم، تکثیر، هجوم و خسارت هستند که در جنبه های بین المللی، منطقه ای و ملی خسارات گسترده ای بر عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی به ویژه مراتع به عنوان مهمترین منبع تغذیه دام ها برجای می گذارند. تحمیل هزینه های مستقیم برای تامین سموم دفع این آفت، عملیات پیمایشی و هزینه های اداری، به خطر افتادن امنیت غذایی جامعه به سبب کاهش احتمالی تولیدات دامی و کشاورزی و همچنین در معرض خطر قرار گرفتن سلامت انسان ها و محیط زیست به علت مصرف اجتناب­ ناپذیر سموم شیمیایی، ازجمله پیامدهای منفی تهاجم طغیانی ملخ های صحرایی به شمار می روند. بر اساس منابع معتبر جهانی، امکان هجوم طغیانی ملخ ها بعد از اولین هجوم وجود دارد که بایستی برای مقابله با آن چاره ای اندیشید.

کلیدواژه: ملخ­ های صحرایی، کشاورزی، منابع طبیعی

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر آفت ملخ صحرایی هجوم گسترده و فاجعه­ باری به نوار جنوبی کشور داشته و خسارات فراوانی در بخش های کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست برجای گذاشته است. در سال های ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ برخی از استان ­های جنوبی کشور به صورت گسترده مورد تهاجم این نوع ملخ قرار گرفته اند. اگر در استان های جنوبی، مبارزه با ملخ های صحرایی به صورت کامل و صحیح صورت نگیرد، ممکن است به استان های مرکزی و شمالی کشور نیز نفوذ کنند.  هجوم ملخ های صحرایی خسارات و تبعات سنگینی بر بخش کشاورزی و منابع طبیعی دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می شود:

• به مخاطره افتادن امنیت غذایی و احتمال کاهش تولید برخی محصولات کشاورزی؛
• احتمال به خطر افتادن سلامت جامعه و محیط زیست؛
• خطر افزایش بیابان زایی؛
• تحمیل هزینه های گزاف عملیات کنترل و مبارزه به دولت.

به اذعان فائو، امکان تداوم هجوم طغیانی آفت ملخ های صحرایی به عرصه ­های کشاورزی و منابع طبیعی کشور در چهار الی پنج سال بعد از اولین هجوم طغیانی (۱۳۹۷) وجود دارد که ضرورت توجه ویژه در کنترل و مبارزه با این آفت را دو چندان می کند.

چالش های موجود در کنترل و مبارزه با ملخ صحرایی

به منظور کنترل ملخ های صحرایی، متولیان با چالش هایی مواجه هستند که به دلیل گستره جهانی این آفت به دو دسته چالش ­های داخلی و خارجی تقسیم بندی می شوند.

چالش های خارجی

احتمال کم کاری یا کم توانی کشورهای مبدا در کنترل ملخ صحرایی: با توجه به خط سیر این آفت و مهاجرت از کشوری به کشور دیگر از یک سو و ابعاد جهانی عملیات مبارزه با ملخ های صحرایی ازسوی دیگر، ضرورت دارد که همه کشورهای در معرض خطر، حمایت ها و همکاری های لازم را از کشور درگیر با این آفت انجام دهند. برای نمونه کشورهای ایران و عربستان که همسایه یمن هستند، باید همکاری های لازم در ارسال کمک های مالی و فنی برای مبارزه با این آفت در یمن (یکی از کانون های اصلی فعالیت ملخ های صحرایی منطقه) را انجام دهند.

محدودیت در تولید و واردات سموم شیمیایی به دلیل شرایط تحریمی: با شروع مجدد تحریم های بین المللی از سال ۱۳۹۷، واردات و صادرات برخی اقلام با محدودیت هایی رو به رو شد. طبق اعلام مسئولان سازمان حفظ نباتات، ماده مؤثره تولید سموم شیمیایی مورد استفاده برای کنترل آفت ملخ صحرایی نیز وارداتی بوده و از خارج از کشور تامین می شود که به دلیل مشکلات ناشی از تحریم و عدم تخصیص ارز چه ترجیحی و چه نیمایی، تولید سموم شیمیایی با محدودیت مواجه شده است.

چالش های داخلی

عدم تامین و تخصیص اعتبار به میزان کافی و در زمان مناسب: تامین و تخصیص اعتبارات موردنیاز از الزامات اصلی برای مقابله با آفت ملخ صحرایی است. شواهد نشان می­ دهد، علی­رغم تاکید سازمان حفظ نباتات، اعتبارات نه به میزان کافی و نه در زمان مناسب تخصیص داده شده ­اند.

نبود امکانات و تجهیزات مناسب کنترل ملخ صحرایی: شواهد نشان می­دهد به ­رغم وجود برخی امکانات، به سبب گستردگی سطح تهاجم ملخ ها، سازمان حفظ نباتات با محدودیت هایی نظیر کمبود وسایلی مانند دستگاه ­های سمپاشی، وسایل نقلیه حمل ­و نقل سموم و سمپاش ­ها، هواپیما و هلی کوپترهای سمپاش در این امر مواجه است. همین مسئله بعضا سبب شده تا حدودی مبارزه در نقاط شروع به شکل اساسی و به میزان کافی پوشش داده نشود.

ضعف نظارتی بر عملکرد دستگاه های متولی کنترل و مبارزه در ابعاد مختلف: نظارت مستقیم و مستمر بر عملکرد سازمان حفظ نباتات از وظایف وزارت جهاد کشاورزی به عنوان دستگاه بالاسری این سازمان است. از طرفی سازمان حفظ نباتات باید در عملکرد ادارات تابعه خود نظارت قوی و مستمری داشته باشد. کمبود یا ضعیف و فرسوده بودن امکانات و تجهیزات مبارزه با ملخ های صحرایی در ادارات استانی و شهرستانی شاهدی بر این مدعاست که این نظارت چندان کامل انجام نمی شوند. همچنین مجلس شورای اسلامی باید نظارت بیشتری بر میزان و زمان تخصیص اعتبارات مورد نیاز و عملکرد آن داشته باشد؛ حال اینکه سازمان حفظ نباتات همواره از کمبود اعتبارات به ویژه تخصیص قطره چکانی و به موقع نبودن اعتبارات شکایت داشته است.

اقدامات و راهکارهای پیشنهادی در بهبود کنترل ملخ صحرایی

پیشنهاد اصلی این است که «طرح جامع کنترل و مبارزه مستمر با ملخ های صحرایی» با همکاری تمامی دستگاه های دخیل در این امر تهیه و تدوین شود که در برگیرنده همه ابعاد ملی و بین المللی و با در نظر گرفتن الزامات مالی، مدیریتی، فنی و نظارتی مطلوب باشد تا نقشه راه میان­ مدت و بلند مدت جهت جلوگیری و مبارزه با این آفت در ابعاد ملی و بین المللی پیش­بینی شود. همچنین به منظور رفع چالش های موجود در تحقق این امر، راهکارهای دیگری نیز شناسایی شده است که به برخی از آن ها اشاره می شود. امید است با کاربست صحیح، منطقی و به موقع این راهکارها بخشی از مشکلات این موضوع برطرف شود؛

۱- تامین اعتبارات مورد نیاز جهت پیشگیری و مبارزه با هجوم ملخ صحرایی به میزان کافی و در زمان مناسب توسط سازمان برنامه و بودجه کشور.

۲- فراهم­ سازی بسترهای لازم برای مشارکت شرکت های دانش بنیان علاقمند تولید سموم تکنیکال شیمیایی، تجهیزات موردنیاز اعم از سمپاش های مخصوص و همچنین عوامل بیولوژیک کنترل کننده گونه های مختلف ملخ با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری.

۳- تهیه و تدوین یک روش­شناسی توافق شده بین کشورهای درگیر برای ارزیابی تاثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تهاجم ملخ های صحرایی به اراضی کشاورزی و طبیعی توسط مقامات مختلف ذی­ربط.

۴- پیگیری کوتاهی یا کم کاری برخی کشورهای همسایه در کنترل و مبارزه کافی با ملخ های صحرایی از طریق دیپلماسی و مذاکره با نمایندگی ایران در سازمان فائو و وزارت امور خارجه برای کنترل طغیان های احتمالی این ملخ ها در سال های آینده (به ویژه عربستان).

۵- ساخت و تجهیز آمادگاه­ های جدید در مراکز کانون دائمی هجوم ملخ­های صحرایی (استان کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان)

جمع بندی

ملخ های صحرایی ازجمله خطرناک­ترین آفات مهاجر گیاهی هستند که بر حوزه های مختلف زیست­ محیطی، اجتماعی و امنیتی اثر می گذارند. در سال های اخیر هجوم ملخ ها به نواحی جنوبی ایران موجب تبعاتی مانند ازبین رفتن مراتع و محصولات کشاورزی شده که بر امنیت غذایی شهروندان تاثیرگذار است. پیشنهاد اصلی این پژوهش برای مقابله با ملخ های صحرایی، تهیه و تدوین «طرح جامع کنترل و مبارزه مستمر با ملخ های صحرایی» با همکاری تمامی دستگاه های دخیل در این امر است که در برگیرنده همه ابعاد ملی و بین المللی و با در نظر گرفتن الزامات مالی، مدیریتی، فنی و نظارتی مطلوب باشد تا نقشه راه میان­مدت و بلندمدت جهت جلوگیری و مبارزه با این آفت در ابعاد ملی و بین المللی پیش ­بینی شود.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط محسن بابایی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.