چگونه یک حمله بیولوژیک را از یک شیوع طبیعی تشخیص دهیم؟
اندیشکده ممتن در مطالعه گسترده ای به بررسی جنگ بیولوژیک، ابزارها، مصادق ها و راهکارهای مقابله با آن پرداخته است.
جنگ بیولوژیکی یا حمله بیولوژیک به استفاده نظامی از میکروب ها یا سایر عوامل بیولوژیکی (از جمله باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها) یا سموم، برای ایجاد کشتار، ناتوانی موقت یا آسیب دائمی در انسان یا کشتن یا آسیب رساندن به حیوانات و گیاهان برای یک هدف نظامی اشاره دارد.
سطوح جنگ بیولوژیک شامل جنگ بیولوژیک استراتژیک، عملیاتی، تاکتیکی و سطح فردی یا همان ترورهای زیستی است. تفاوت های سطوح جنگ بیولوژیک، در گستردگی، اهداف و توانایی های عوامل بیماری زا است .
سلاح های بیولوژیکی
به مهمات، تجهیزات یا وسایل دیگر برای انتقال عامل های زیستی، شامل بمب، هواپیماهای سمپاش و سایر وسایل که به منظور استفاده در انتشار عوامل بیولوژیکی و سموم برای اهداف خصمانه در نظر گرفته شده‌اند، سلاحبیولوژیک گفته می‌شود. یکی از راه های اصلی انتشار، معلق شدن عوامل بیولوژیک در هوا است که توسط یک جمعیت هدف استنشاق شده یا بر روی گیاهان اسپری و در آنها ذخیره می‌شود. این ذرات معلق در هوا آنقدر کوچک هستند که به جای استقرار در سطح زمین با جریان هوا حرکت می‌کنند .
عامل های زیستی
عوامل جنگ بیولوژیکی، میکروارگانیسم هایی مانند ویروس ها، باکتری ها، قارچ ها یا سمومی هستند که توسط آنها تولید می‌شوند و در صورت پراکندگی عمدی در یک منطقه، بیماری هایی در انسان، حیوانات یا گیاهان ایجاد می‌کنند. این عوامل می‌توانند باعث مرگ و میر در مقیاس بزرگ و عوارض جانبی شوند و این قابلیت را دارند که در کمترین زمان ممکن تعداد زیادی از افراد را ناتوان کرده و اثرات سوء بر سلامتی انسان بگذارند. استفاده از عوامل جنگ بیولوژیکی (BW) می‌تواند مخفیانه یا آشکار باشد و از نظر چندین خاصیت منحصر به فرد با سلاح های معمولی متفاوت است. تاثیر این عوامل فوری نیست و به چند ساعت تا هفته، قبل از بروز علائم در افراد مبتلا نیاز دارد.این حملات نیازمند آزادسازی مقدار کمی از مواد زنده است که قادر به تکثیر خود هستند و می‌توانند باعث شیوع بیماری در یک منطقه شوند.
ویروس ها، فقط در داخل یک سلول زنده قادر به تکثیر هستند و برای انسان، حیوانات و گیاهان بیماری زا هستند. آنها از پروتئین ها و اسیدهای نوکلئیک ( DNAو RNA) تشکیل شده اند و بسیار سریعتر تکثیر و گسترش می‌یابند. باکتری ها، موجودات پروکاریوتی تک سلولی و دارای دیواره سلولی مشخص هستند. قارچ ها، ارگانیسم های تک سلولی یا چند سلولی، یوکاریوتی هستند و کلروفیل ندارند. چندین گونه قارچی به عنوان بیماری در گیاهان شناخته می‌شود و تعداد کمی از آنها در انسان نیز وجود دارد. سموم، متابولیت های ثانویه هستند که توسط باکتری ها، قارچ ها، جلبک ها، گیاهان، ماهی ها، سخت پوستان و صدف ایجاد می‌شوند که در غلظت های بسیار کمی عمل کرده و می‌توانند بر عملکرد سلول ها تاثیر بگذارند.
در حقیقت عامل های زیستی می‌توانند به دسته های ضد انسانی، جانوری و گیاهی تقسیم شوند. البته دسته چهارم که عامل های ضد مواد هستند هم در عوامل جنگ بیولوژیک قرار می‌گیرند که می‌توانند در حملات بر علیه زیرساخت ها و صنایع مورد استفاده قرار گیرند .
بیوتروریسم
سلاح های بیولوژیکی به سختی کشف می‌شوند و صرفه اقتصادی زیادی دارند و به همین دلیل می‌توانند برای عملیات های تروریستی، جذابیت های فراوانی داشته باشند. تخمین زده می‌شود هزینه یک سلاح بیولوژیکی برای گرفتن مقدار مشخصی از تلفات در هر کیلومتر مربع برابر ۰.۰۵ درصد هزینه ایجاد تسلیحات متعارف و استفاده از آنها در همان مقیاس است.
علاوه بر این، تولید آنها بسیار آسان است؛ زیرا می‌توان از فناوری های رایج مانند تولید واکسن ها، مواد غذایی، اسپری ها، نوشیدنی ها و آنتی بیوتیک ها برای تولید استفاده کرد. یک عامل مهم در مورد جنگ بیولوژیکی که تروریست ها را به خود جذب می‌کند این است که آنها می‌توانند به راحتی قبل از اینکه سازمان های امنیتی تحقیقات خود را آغاز کنند یا حتی متوجه حمله شوند، یک حمله بیولوژیک تروریستی انجام داده و بگریزند. دلیل این امر این است که یک ارگانیسم بالقوه دوره نهفتگی وجود دارد و پس از آن دوره است که حمله خود را نشان می‌دهد و تازه آن هنگام می‌توان سرنخی برای یافتن عمدی بودن وقایع پیدا کرد.
مهمترین تفاوت جنگ بیولوژیکی با بیوتروریسم در این است که در پشت بیوتروریسم یک دولت قرار ندارد و اغلب توسط گروه های غیر دولتی انجام می‌پذیرد. البته این موضوع مانع از این نمی‌شود که یک دولت برای یک گروه تروریستی لوازم و شرایط یک حمله بیوتروریسم را فراهم آورد .
زیست جرم
تهدید یا استفاده از عوامل بیولوژیکی توسط افراد یا گروه ها برای ارتکاب جرم هایی مانند سرقت یا قتل یا برای پیشبرد مقاصد جنایتکارانه آنهاست. این میزان استفاده از عوامل بیولوژیکی یا تهدید به استفاده از آنها در سطح جرایم متداول است. در زیست جرم ما با جرمی مواجهیم که در ارتکاب آن از مواد زیستی از قبیل مواد شیمیایی و سمی و بیماری زا و نیز مواد ژن شناختی و بافت ها و اندامگان های دستکاری شده استفاده می‌شود .
چگونه یک حمله بیولوژیک را از یک شیوع طبیعی تشخیص دهیم؟
تشخیص یک حمله بیولوژیک و بیوتروریستی از یک بیماری عفونی طبیعی می‌تواند بسیار مشکل باشد. محققان باید در ابتدا مشخصه‌های همه گیری شیوع بیماری را بررسی کنند تا منبع، اسلوب انتقال و جمعیت در معرض خطر را تشخیص دهند. نشانه های خاص ممکن است بیانگر این باشند که آیا شیوع بیماری ناشی از رهایی هدفمند عامل بیماری زا است یا خیر. از آنجا که می‌توان منحنی همه گیری را در موارد طبیعی هم مشاهده کرد، ویژگی‌های اضافی شیوع بیماری باید برای کمک به تعیین این که آیا شیوع بیماری طبیعی است یا نتیجه یک حمله بیولوژیکی، مورد بررسی قرار گیرد.
در زیر نشانه های یک همه گیری آمده است؛ اما هیچ یک از این نشانه ها دلیل استفاده عمدی از یک عامل بیولوژیکی و حمله بیولوژیک نمی‌توانند باشند، ولی در کنار هم می‌توانند تحقیقات بیشتر درباره حمله بیولوژیکی را موجه جلوه دهند :
- وجود یک اپیدمی بزرگ که دارای موارد بیشتری از حد انتظار است، به ویژه در جمعیت های گسسته؛
- بیماری شدیدتر از آنچه که برای یک پاتوژن مشخص پیش بینی می‌شود و همچنین مسیرهای غیرمعمول قرار گرفتن در معرض بیماری؛
- بیماری که برای یک منطقه جغرافیایی مشخص غیرمعمول است، در خارج از فصل انتقال عادی تشخیص داده می‌شود یا در صورت عدم وجود یک بردار عادی برای انتقال عامل اتیولوژیک، رخ می‌دهد؛
- همه گیری همزمان بیماری های مختلف؛
- شیوع یک بیماری مشترک بین انسان و حیوان با پیامدهای انسانی؛ زیرا بسیاری از عوامل خطرناک بالقوه برای حیوانات هم بیماری زا هستند؛
- سویه های غیرمعمول یا انواع ارگانیسم ها یا الگوهای مقاومت ضدمیکروبی متفاوت از موارد رایج در یک منطقه معین؛
- نرخ حمله بالاتر به افرادی که در مناطق خاصی قرار دارند (به عنوان مثال اگر عامل بیماری زا در داخل ساختمان آزاد شود) یا نرخ پایین تر بیماری درباره کسانی که در یک ساختمان بسته هوایی قرار دارند. البته اگر عامل بیماری زا در فضای آزاد و به صورت گسترش هوایی رها شده باشد)؛
- اطلاعاتی که یک دشمن در اختیار یک عامل یا مامورین خاص قرار می‌دهد؛
- ادعاهایی که به وسیله تروریست ها مبنی بر رهاسازی عامل بیولوژیک اعلام می‌شود؛
- شواهد مستقیم انتشار یک عامل، با یافتن تجهیزات، مهمات یا دستکاری محصولات مرتبط با حمله.
به طور طبیعی بیماری ها در مناطق خاصی وجود دارند و چرخه های سنتی انتقال را شامل می‌شوند. الگوهای فصلی چندان غیرمعمول نیستند. در مقابل، شیوع بیماری به دلیل بیوتروریسم می‌تواند در هر منطقه بدون بیماری غیربومی، در هر زمان از سال و بدون هشدار اتفاق بیفتد و بسته به عامل اتیولوژیک و نحوه انتقال، بر تعداد زیادی تاثیر گذارد و ممکن است هزاران مورد، ناگهان رخ دهد. در نتیجه، مسئولان بهداشت عمومی باید در هنگام بررسی شیوع بیماری، نسبت به احتمال بروز بیوتروریسم حساس باشند.
در این زمان، مهم است که شیوع مشکوک توسط یک اپیدمیولوژیست در پزشکی قانونی بررسی شود. اگر تحقیقات اپیدمیولوژیست پزشکی قانونی بیوتروریسم را فاش کند یا مشکوک به نظر برسد باید با سازمان پدافند غیرعامل یا سازمان های امنیتی که مسئول هماهنگی تحقیقات بین سازمانی در اینگونه موارد هستند، تماس گرفته شود .
از طرفی اگر حمله بیولوژیک بخشی از یک جنگ هیبریدی باشد، از تلاقی عملیات های هیبریدی و همپوشانی منطقی نتایج آنها نیز می‌توان به عمدی بودن یک فراگیری بیماری ظنین شد .
پی‌نوشت: یادداشت حاضر، یک بخش از گزارش مفصل «الزامات پدافند بیولوژیک» است که توسط اندیشکده مُمتن (موسسه مطالعات و تحلیل های نظامی) منتشر شده است.
