طراحی و معرفی شاخص های اقتصاد مقاومتی در بورس انرژی

با توجه به وابستگی اقتصاد ایران به فروش نفت، به کارگیری بندهای اقتصاد مقاومتی در این حوزه بسیار ضروری است. به این منظور لازم است که شاخص های اقتصاد مقاومتی در حوزه بورس انرژی ابتدا تعریف و طراحی شوند. از ۲۴ بند سیاست اقتصاد مقاومتی، ۶ بند آن مستقیم یا غیرمستقیم با بورس انرژی مرتبط است. همچنین بررسی ها نشان می دهد که بورس  انرژی بر قیمت گذاری نفت خام و فراورده های نفتی اثر مستقیم دارند. اگرچه کارایی بورس انرژی در این حوزه با چالش هایی همراه است که نیاز به اصلاحات دارد. اما نمی توان پتانسیل بورس انرژی در دستیابی به این مهم را انکار کرد. یکی از بزرگترین چالش ها مربوط به عدم توسعه بازار کاغذی است.

کلیدواژه: بورس انرژی، اقتصاد مقاومتی، نفت، شاخص

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی ایران، استفاده از بندهای اقتصاد مقاومتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکی از زمینه هایی که باید اقتصاد مقاومتی در آن اجرا شود، بورس انرژی است. در این راستا این پژوهش به تعریف و طراحی شاخص های اقتصاد مقاومتی در بورس انرژی پرداخته است.

در فصل اول با عنوان «ارزیابی حقوقی و اقتصادی شکل گیری بورس نفت و تقویت بورس انرژی»، به سه مبحث اصلی شامل سازوکارهای بورس انرژی ایران، منابع اقتصادی و آسیب های احتمالی حاصل از عرضه نفت در بورس، قوانین و مقررات موجود، و امکانسنجی حقوقی-فقهی فروش نفت در بورس پرداخته می شود. در فصل دوم ساز و کار های قانونی و اجرایی بورس های انرژی کشورهای منتخب مورد بررسی قرار می گیرد. درنهایت، در فصل سوم با استفاده از نتایج بدست آمده از دو فصل قبل، طراحی بورس انرژی مبتنی بر اقتصاد مقاومتی پیشنهاد می شود.

آسیب شناسی بورس انرژی

بر اساس مطالعات صورت گرفته در این پژوهش و نتایج بدست آمده از مصاحبه با خبرگان و صاحب نظران این حوزه، مهمترین چالش ها و مشکلات بورس انرژی استخراج شد. برخی از آسیب های موجود به شرح زیر است:

عدم توجه کافی به اهمیت بازار کاغذی: نقش اصلی بورس برای معامله گران، کشف قیمت و مدیریت ریسک است، نه تحویل فیزیکال نفت و فرآورده های نفتی. این مهم از طریق معاملات کاغذی و مشتقاتی همچون آتی ها و اختیارات انجام می شود. این در حالی است که طبق شاخص های محاسبه شده، متوسط ماهیانه حجم معاملات مشتقه در بورس انرژی در سال های گذشته بسیار پایین است.

عدم وجود اتاق پایاپای از نوع CCP جهت پوشش کامل ریسک اعتباری طرفین: به منظور ایجاد جذابیت کافی برای معامله گران جهت حضور در بورس و تقویت بازار مالی، لازم است که ریسک توسط اتاق پایاپای تقبل شود.

عدم شناخت دقیق فقهی نسبت به موضوع معاملات آتی ها و اختیار معامله در بورس انرژی: شبهاتی فقهی در خصوص قراردادهای آتی وجود دارد. این شبهات مانع تقویت معاملات بدون تحویل فیزیکی است. با نشست های تخصصی میان کمیته فقهی بورس و کارشناسان مربوطه، می توان بسیاری از این شبهات را پاسخ داد.

عدم هماهنگی کافی میان بورس انرژی و وزارت نفت: حل این موضوع نیازمند وضع قوانین و ایجاد هماهنگی از سوی مقامات بالاتر است.

فقدان مکانیزم انگیزشی قانونی و اقتصادی برای شرکت نفت جهت عرضه نفت در بورس: ایجاد انگیزه برای شرکت ملی نفت نیازمند یک مکانیزم قانونی و اقتصادی مجزاست و صرف اشاره کلی در قوانین بالادست نمی توان این مشکل را مرتفع کرد.

رقابتی نبودن بازار به دلیل بازیگران محدود: یکی دیگر از مشکلات فعلی بورس انرژی عدم حضور شرکت های متعدد در عرضه کالاهای مختلف در بورس است.

عدم وجود بازار سرمایه قوی و نهادهای ذیربط کافی همچون بانک های سرمایه گذاری و صندوق های پوشش ریسک در کشور: صندوق های پوشش ریسک و بانک های سرمایه گذاری برای فعالیت بورس انرژی با محوریت معاملات کاغذی ضروری است. فعالیت این مجموعه نیازمند بستری مناسب در مجموعه اقتصاد کشور است.

استاندارد نبودن آمار ارائه شده در سایت بورس انرژی: منظور از آمارهای استاندارد، آمار تفکیک شده بر حسب کالاهای مختلف و قراردادهای مختلف (در بازار مشتقه)، شرکت های مختلف عرضه کننده، مقاصد صادراتی مختلف در کنار آمار تجمیع شده برای هر یک از موارد فوق به صورت روزانه و ماهیانه است.

بالا بودن تعداد روزهای بدون معامله ناشی از عدم توافق طرفین بر سر قیمت: این مسئله نیز به دلیل نبود رقابت کافی در بازار و ضعف ساختاری بورس انرژی در فرایند کشف قیمت است.

نبود زیرساخت های فیزیکی جهت تحویل: علاوه بر همراهی و همکاری وزارت نفت در تحویل نفت و فرآورده های نفتی، بورس انرژی نیز باید اقدامات مربوطه در این زمینه را انجام دهد تا اختلال در تحویل فیزیکال کالاها به حداقل ممکن برسد.

راهکارهای پیشنهادی

در ادامه، راهکارهایی برای مرتفع کردن آسیب های شناسایی شده ارائه می شود:

• الزام قانونی شرکت ملی نفت به تحویل بخشی از نفت و فرآورده های نفتی از طریق بورس: به منظور پشتیبانی و تقویت بورس انرژی، پیشنهاد می شود فروش نفت خام اسپات در بازار فیزیکال بورس انجام گیرد. یا همانند عمان، با تقویت معاملات مشتقه در بورس، تحویل بخشی از نفت خام اسپات از طریق تسویه نقدی قراردادهای آتی های بورس انجام شود.
• توسعه بازار کاغذی: یکی از راهکارهای ایجاد رونق در بازار و افزایش نقدشوندگی آن، گسترش بازار کاغذی بر پایه معاملات مشتقه است.
• برگزاری جلسات مشترک بین بورس انرژی و شرکت ملی نفت: بسیاری از مشکلات موجود عدم تفاهم و درک مشترک نسبت به موضوع به وجودآمده است که برگزاری جلسات مذکور می تواند نظرات طرفین را به یکدیگر نزدیک نماید.
• اصلاح روش های قیمت گذاری محصولات در بورس انرژی: قیمت های بدست آمده در بورس انرژی باید به قیمت های بین المللی نزدیک باشد و بر اساس مزایده با مشتریان خارجی تعیین شد. تخفیف %۵ فعلی که یارانه به مشتریان داخلی محسوب می شود، باید از طریق مکانیسمی مجزا توسط دولت و نه تولیدکنندگان داخلی مستقیما پرداخت شود.
• تقویت دیپلماسی انرژی با کشورهای همسایه: می توان با دیپلماسی انرژی فعال، کشورهای منطقه به خصوص عراق، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان را که از انگیزه کافی جهت همکاری با ایران در قالب های مختلف همچون قراردادهای سوآپ برخوردار هستند، به حضور در بورس انرژی ایران ترغیب نمود.
• امضای پیمان های چندجانبه ارزی با سایر کشورها جهت تسهیل نقل وانتقالات ارز در بورس: مشکلات نقل و انتقال ارزهای خارجی در شرایط فعلی مانع جدی برای حضور بازیگران خارجی در بورس انرژی است.
• افزایش استقلال شرکت های زیرمجموعه شرکت ملی نفت و پالایشگاه های کشور: این مسئله می تواند با افزایش تعداد بازیگران طرف عرضه و تقاضا در بازار فیزیکال، رقابت و بهره وری را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.
• ترغیب شرکت های سرمایه گذار خارجی و داخلی در بخش بالادستی به حضور در بورس انرژی: با در نظر گرفتن پتانسیل موجود در قراردادهای بالادستی پیشرو همچون قراردادهای جدیدی نفتی، می توان با ترغیب شرکت های مذکور به دریافت بازیافت هزینه و دستمزد خود به صورت تحویل محصول و عرضه آن در بورس نفت ایران مشکل عدم تنوع عرضه کنندگان را کاهش داد.

معرفی شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی

به منظور طراحی شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی، ابتدا شاخص های عملکرد بورس انرژی مطابق با بندهای ۲۴ گانه سیاست های اقتصاد مقاومتی ناظر بر ابعاد مختلف بورس انرژی استخراج و تشریح شد. به طور کلی شش بند از بندهای سیاست های اقتصاد مقاومتی به نحوی با مسائل مرتبط با بورس انرژی ارتباط دارد. در نهایت با جمع بندی مباحث، شاخص ها ذیل ۶ شاخص ترکیبی کلی و ۳ بعد اساسی مقاومتی بودن عملکرد بورس انرژی دسته بندی شد. بعد دسترسی دانش محور ناظر بر دو شاخص کلی «به کارگیری و مشارکت حداکثری» و «توسعه دانش بنیان»، بعد کارایی و ثبات شامل دو شاخص کلی «بهره وری و رقابت پذیری» و «تقویت نظام مالی و ایجاد ثبات»، و بعد تنوع و مدیریت ریسک نیز شامل «همکاری با کشورهای همسایه» و «مقابله با ضربه پذیری درآمدهای نفتی» خواهد بود.

زیرشاخص های طراحی شده شامل ۲۴ شاخص اصلی و ۸ شاخص فرعی است. همچنین ۷ شاخص دیگر که بیشتر ناظر به معاملات کاغذی بورس انرژی است، طراحی شده است که به دلیل عدم رونق معاملات کاغذی اعم از قراردادهای آتی ها، اختیار معامله، معاوضات و سلف در بورس انرژی، فعلا امکان محاسبه و به کارگیری آن ها وجود ندارد.

در نهایت، با ترکیب شش شاخص ترکیبی فوق الذکر یک شاخص نهایی پیشنهاد شد. مزیت این شاخص نهایی این است که باعث اولویت بندی اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت بورس انرژی می شود. به گونه ای که اگر بورس انرژی در یکی از شاخص های جزئی از شرایط مطلوبی برخوردار نباشد، بهبود سایر شاخص ها نه تنها وضعیت شاخص نهایی را بهبود نمی بخشد، بلکه با اضافه شدن مخرج کسر، وضعیت را بغرنج تر خواهد کرد.

جمع بندی

در این پژوهش با بررسی منابع مختلف و مصاحبه با خبرگان و صاحب نظران، چالش های بورس انرژی شناسایی شد. سپس راهکارهای مقتضی مانند الزام قانونی شرکت نفت به تحویل بخشی از نفت در بورس، توسعه بازار کاغذی، اصلاح روش های قیمت گذاری، افزایش استقلال شرکت های زیرمجموعه و … ارائه شد. درنهایت، شاخص های اقتصاد مقاومتی بورس انرژی در سه بعد شامل دسترسی دانش محور، کارایی و ثبات، و تنوع و مدیریت ریسک تعریف شد. همچنین یک شاخص ترکیبی برای اولویت بندی اقدامات لازم جهت بهبود وضعیت بورس انرژی طراحی گردید.

این مطالعه در موسسه مطالعات انرژی سبحان توسط علی طاهری فرد در سال ۱۳۹۵ انجام شده است.