تامین مالی خرد جمعی ابزاری در خدمت تعاون

با توجه به بالا بودن هزینه های تامین منابع مالی از طریق بانک ها، امروزه استفاده از ابزار جدید تامین مالی جمعی فراگیر شده است. تعاونی ها نیز که با جذب اعضا و از حق عضویت سرمایه خود را تأمین می کنند، می توانند از این ابزار استفاده کنند. به این ترتیب، ایده ها به راحتی به سمت اجرایی شدن حرکت می کنند و افراد بسیاری در منافع اقتصادی یا اجتماعی آنها سهیم می شوند. اما این ابزار، علاوه بر متقاضی (ایده دهنده و نیازمند سرمایه) و تأمین کننده (افراد دارای منابع مالی خرد)، به یک پلتفرم نیز نیاز دارند. در ایران نه تنها این پلتفرم وجود ندارد، بلکه موانع حقوقی نیز پیش روی این ابزار وجود دارد.

کلیدواژه: تأمین مالی جمعی، تعاونی، سرمایه، پروژه

ضرورت و اهداف پژوهش

تأمین مالی جمعی فرآیند تامین بودجه یک پروژه با جمع آوری مبالغ اندک از تعداد زیادی از افراد است. این روش برای استارتاپ ها یک روش معمول جذب سرمایه است که استفاده از آن در دو وضعیت توجیه می شود. اولا زمانی که هزینه تأمین منابع مالی از نهادهایی همچون بانک ها بالا است؛ دوم زمانی است که پروژه بیش از آنکه مولد منافع اقتصادی باشد، منافع اجتماعی بسیاری به همراه دارد. در زمینه تأمین مالی جمعی سه بازیگر تعریف می شود که عبارتند از متقاضی، تأمین کننده (افراد دارای منابع مالی خرد) و پلتفرم (رابط میان تأمین کننده و متقاضی منابع مالی).

در قالب مرسوم تعاونی، تأمین مالی توسط اعضا و یا با جذب اعضای جدید و جمع آوری حق عضویت صورت می گیرد. بر این اساس انتظار می رود که تعاونی ها چه در مرحله ایده پردازی و چه پس از تشکیل و اجرای پروژه ای جدید بتوانند با بهره برداری از ابزار تأمین مالی جمعی، به اهداف خود دست یابند. هدف این پژوهش بررسی نسبت میان مفهوم تأمین مالی جمعی و تعاون است. به این منظور، ابتدا با نمونه کاوی در سطح بین المللی، اشکال مختلف بهره برداری از ابزار تأمین مالی جمعی توسط تعاونی ها مرور می شود. سپس با مروری بر قوانین داخلی، امکان فعالیت تعاونی ها در قالب یکی از سه بازیگر اصلی تأمین مالی جمعی بررسی می شود.

بررسی اشکال مختلف بهره برداری از ابزار تأمین مالی جمعی توسط تعاونی ها

سامانه Cooperative-crowdfunding monitor در حوزه تبلیغ و پشتیبانی از کمپین های گردآوری منابع مالی که در فرم تعاونی اداره می شوند، فعال است. این سامانه لیستی را به منظور افزایش دسترسی و نمایش بهتر برای آنهایی که می خواهند در پروژه های تعاونی سرمایه گذاری کنند فراهم کرده است. در این پژوهش تعدادی از تعاونی های موجود در این لیست مورد بررسی قرار گرفت.

این بررسی نشان داد که سابقه فعالیت تعاونی ها در قالب هر کدام از سه بازیگر حوزه تأمین مالی جمعی وجود دارد. به طور کلی ارتباط میان تأمین مالی جمعی به عنوان یک ابزار و شرکت های تعاونی در سه حالت قابل انجام است:

۱- شرکت های تعاونی به کمک پلتفرم های اینترنتی از ابزار تأمین مالی جمعی در جهت تأمین و یا افزایش سرمایه خود استفاده کنند؛ فارغ از آن که پلتفرم ها خود در قالب تعاونی اداره شوند یا خیر.

۲- پلتفرم های اینترنتی که تأمین مالی جمعی برای شرکت ها را به عهده دارند، خود در قالب تعاونی فعالیت نمایند؛ فارغ از آن که شرکت های عضو این پلتفرم ها تعاونی باشند یا خیر.

۳- تعاونی ها در نقش تأمین کننده مالی ظاهر شوند که خود دو حالت دارد: فرم اول، تعاونی های موجود در کنار فعالیت اصلی خود، اقدام به تأمین مالی متقاضیان نمایند. فرم دوم، اشخاص حقیقی تأمین کننده مالی گرد هم آمده و با تأسیس یک شرکت تعاونی به سرمایه گذاری از طریق پلتفرم ها اقدام کنند.

بررسی ابعاد حقوقی موضوع

برای اجرایی کردن هر یک از سه حالت مذکور، لازم است که قوانین داخلی مربوطه در مورد تعاونی ها بررسی شود. نتیجه این بررسی به نکات زیر منجر شد:

• تنها اشخاص حقوقی می توانند در نقش متقاضی از ابزار تأمین مالی جمعی استفاده نمایند. مگر آنکه متقاضی تأمین مالی جمعی در فرم اهدا باشند که در این حالت اشخاص حقیقی هم می توانند در نقش متقاضی ظاهر شوند.
• تعاونی های سهامی عام امکان استفاده از ابزار تأمین مالی جمعی را به واسطه فعالیت در بورس ندارند.
• تعاونی های متعارف (غیر از تعاونی های سهامی عام و تعاونی اعتبار) پس از ثبت در قالب شخص حقوقی می توانند در نقش متقاضی، اقدام به تأمین مالی جمعی در هر سه فرم پاداش دهی، سهم و اهدا نمایند.
• تعاونی های توزیعی به واسطه مأموریت تأمین نیازمندی های مشاغل تولیدی و نیازمندی های اعضا، از انولع تعاونی محسوب می شوند. لذا می توانند با راه اندازی پلتفرم تأمین مالی به فرم های مختلف فعالیت کرده و منابع مورد نیاز مشاغل تولیدی را تأمین کنند.
• تمامی تعاونی ها می توانند بخشی از سود سالیانه خود را به تأمین مالی اختصاص دهند، همانطور که می توانند با تصویب مجمع اقدام به سپرده گذاری در بانک و یا سرمایه گذاری در بازار سهام نمایند.
• اینکه عده ای صرفا با هدف کسب سود از محل تأمین مالی جمعی اقدام به تأسیس تعاونی نمایند، با روح تعاون در تضاد است. مگر آنکه یک تعاونی به منظور تأمین نیازهای تولیدی، در فرم پاداش و در تأمین مالی جمعی مواد اولیه مورد نیاز یک شرکت تولیدکننده، شرکت نماید. در این حالت شرکت تعاونی اقدام به پیش خرید مواد اولیه شرکت ثانی کرده و ضمن آن از تخفیف های متعلقه در فرم پاداش بهره مند خواهد شد. در این صورت، هدف، تأمین نیازهای اعضا با قیمتی نازل است و نه کسب سود و منفعت.

توصیه های سیاستی

با توجه به اینکه اشخاص حقیقی که در مرحله ایده قرار دارند و هنوز اقدام به تاسیس شرکت نکرده اند فاقد شخصیت حقوقی هستند، نمی توانند با کمک پلتفرم های موجود از ابزار تأمین مالی جمعی برای تأمین سرمایه مورد نیاز خود استفاده کنند. علاوه بر این فرد دارای ایده غالبا فاقد تخصص کافی در زمینه تبدیل ایده به محصول است و یافتن افراد متخصص نیز بعضا دشوار است. در این حالت اگر پلتفرمی وجود داشته باشد که به اعتبارسنجی و توجیه پذیر بودن ایده ها پرداخته و به منظور توسعه فعالیت کسب و کارها در قالب تعاونی، این خدمات را به رایگان در اختیار صاحبان ایده علاقه مند به فعالیت در ساختار تعاونی ارائه نماید، علاوه بر امکان جذب اعضای متخصص مورد نظر، سرمایه مورد نیاز هم تأمین خواهد شد. در وضعیت فعلی به جهت منع قانونی امکان بهره برداری اشخاص حقیقی از ابزار تأمین مالی بر بستر پلتفرم ها وجود ندارد و در نتیجه افراد برای بهره مندی از خدمات تأمین مالی، بعضاً با شرکای صوری اقدام به تاسیس شرکت می کنند تا تنها امکان استفاده از خدمات تأمین مالی فراهم شود.

در صورت رفع موانع قانونی برای اشخاص حقیقی که قصد تشکیل تعاونی دارند، تشکیل پلتفرم های اختصاصی برای تأمین سرمایه نیز ضروری است. همچنین تهیه آیین نامه ی اختصاصی برای بهره مندی بخش تعاون از فرم اهدا در تأمین مالی جمعی ضروری است. این آیین نامه به ویژه برای تعاونی هایی که با هدف تأمین منافع عمومی تشکیل می شوند، لازم است.

جمع بندی

بررسی نمونه های بین المللی از تعامل میان تعاونی ها و ابزار تأمین مالی جمعی نشان داد که تعاونی ها می توانند در نقش هر یک از سه بازیگر تأمین مالی جمعی حضور داشته باشند. در این راستا، سه حالت مختلف از منظر حقوقی در ایران مورد ارزیابی قرار گرفت. در نهایت مشخص شد که اشخاص حقیقی صاحب ایده نمی توانند از طریق ابزار تأمین مالی جمعی نسبت به تأمین سرمایه مورد نیاز خود اقدام کنند. لذا پیشنهاد می شود که تعاونی هایی به اعتبارسنجی ایده ها پرداخته و ضمن جذب نیروهای متخصص مربوط به ایده، تأمین مالی جمعی را نیز میسر کنند. پس از آن، باید یک پلتفرم اختصاصی طراحی و ارائه شود و یک آیین نامه نیز تدوین گردد.

این مطالعه در اندیشکده تعاون و توسعه با همکاری رضا اخباری و سینا عبایی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.