بررسی عملکرد صندوق ملی محیط زیست
ارزیابی ساختار و عملکرد صندوق ملی محیط زیست و ارائه پیشنهاداتی برای رفع نواقص آن
کاهش آلاینده های کارخانه ها و کارگاه ها و همین طور حفظ تنوع زیستی مواردی هستند که در حفظ محیط زیست از اهمیت فراوانی برخوردارند. انجام این امور نیازمند منابع مالی و مدیریت این منابع هستند. یکی راه های مدیریت درست منابع مالی در راستای اجرای این اهداف، صندوق ملی محیط زیست است. در کشور ایران نیز این صندوق وجود دارد و در قوانین بالادستی نیز به آن توجه بسیاری شده است. همچنین بسترهای قانونی مختلفی برای کارآمدی این صندوق در نظر گرفته شده است. مطابق با قانون این صندوق می تواند از اعتبارات جرائم محیط زیستی و همچنین منابع حقوقی و حقیقی داخل و خارج کشور استفاده کند. این صندوق امروزه با مشکلات مختلفی مواجه شده است.
کلیدواژگان: سازمان محیط زیست، دولت
ضرورت و اهداف پژوهش
یکی از مهم ترین عوامل برای اجرای برنامه های محافظت از محیط زیست، تخصیص بهینه منابع مالی است. در کشور ایران صندوق ملی محیط زیست چنین نقشی را برعهده دارد. از اهداف این صندوق می توان به تخصیص و نظام مندی منابع مالی در راستای کاهش انتشار آلاینده های زیست محیطی و جلوگیری از تخریب محیط زیست اشاره کرد. در قوانین بالادستی کشور نیز به این صندوق توجه ویژه ای شده است. این قوانین بسترهای لازم را برای دریافت اعتبارات و جرائم محیط زیستی پیش بینی کرده است. همین طور این صندوق می تواند از منابع حقیقی و حقوقی داخل و خارج کشور استفاده کند. متأسفانه صندوق ملی محیط زیست با مشکلات فرایندی و ساختاری بسیاری روبه رو است. این مشکلات باعث می شود که صندوق مذکور نتواند به خوبی منابع مالی خود را مدیریت کند. در این پژوهش به بررسی عملکرد این صندوق و پیشنهاداتی برای رفع نواقص آن پرداخته شده است.
بررسی ساختار عملکرد صندوق ملی محیط زیست
یکی از روش های محافظت از محیط زیست ایجاد نهادهای مالی است. این نهادهای مالی می توانند منابع مالی طراح های محافظت از محیط زیست را تأمین کنند و منابع حاصل از درآمدهای مالیاتی عوارض و جرائم زیست محیطی را مدیریت کنند. در ایران نیز از ۱۶ سال گذشته به این موضوع اندیشیده و قوانینی برای ایجاد و تقویت صندوق ملی محیط زیست تدوین شده است.
مطابق با قوانین ایران، صندوق ملی محیط زیست موسسه ای غیردولتی و وابسته به سازمان محیط زیست است. این صندوق دارای یک شخصیت حقوقی مستقل و استقلال مالی و اداری است. این موسسه مطابق با قوانین و مقررات ناظر بر مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی فعالیت می کند. از دیگر اختیارات این صندوق می توان به تأسیس موسسه اعتباری یا شرکت های تابعه با شخصیت حقوقی، مالی و اداری مستقل اشاره کرد. این صندوق در سراسر کشور با مرکزیت تهران فعالیت می کند و می تواند شعبه یا نمایندگی تأسیس کند.
این صندوق مطابق با اساسنامه مصوب اهداف مختلفی دارد. از همین رو این صندوق وظیفه دارد که از محل های پیش بینی شده در قانون در راستای تحقق اهداف قانونی خود، منابع مالی موردنیاز را تأمین کند. از دیگر وظایف این صندوق می توان به مواردی چون ارائه تسهیلات مالی به کارخانه ها و کارگاه ها برای کاهش آلودگی های زیستی، حفظ و احیا تنوع زیستی با ارائه تسهیلات مالی به پروژه های زیست محیطی، حمایت از طرح های آموزشی و فرهنگ سازی برای بهبود شرایط محیط زیست و حمایت از طرح های پژوهشی و اختراعات مالی اشاره کرد.
ازنظر ساختاری نیز این صندوق دارای مجمع عمومی، هیئت مدیره و مدیرعامل است که مدیرعامل نیز دو معاونت فنی و ارزیابی پروژه و معاونت اداری، مالی، پشتیبانی و امور حقوقی دارد. اعضای هیئت مدیره ۴ نفر هستند که به در مجمع عمومی انتخاب می شوند. اعضای مجمع عمومی نیز از رئیس سازمان محافظت محیط زیست، رئیس سازمان برنامه وبودجه، وزیر امور خارجه، وزیر صمت، وزیر نیرو، وزیر اقتصاد و وزیر جهاد کشاورزی تشکیل می شود.
آسیب شناسی عملکرد صندوق ملی محیط زیست و ارائه پیشنهادات
هرچند که با توجه به اختیارات قانونی صندوق ملی محیط زیست اعتبارات زیادی وارد این صندوق شده است، اما این صندوق نتوانسته است، به خوبی این اعتبارات را مدیریت کند. در این بخش پس از ذکر دلایل اصلی ناکارآمدی این صندوق، پیشنهاداتی برای رفع این نواقص ارائه می شود:
- عدم شفافیت و اطلاع رسانی دقیق: یکی از مشکلات صندوق ملی محیط زیست عدم شفافیت آن است. این صندوق از بدو تأسیس خود سیاست عدم پویایی در اطلاع رسانی و مشارکت را پی گرفته است. این مشکل باعث شده است که صندوق ملی محیط زیست نتواند از کمک های اشخاص حقیقی و حقوقی بین المللی بهره ببرد. همچنین به دلیل نبود اطلاع رسانی، بسیاری نتوانسته اند که با امکانات و تسهیلات این صندوق آشنا شوند و از آن استفاده کنند. از طرف دیگر ازآنجایی که عملکرد این صندوق از شفافیت لازم برخوردار نیست، چگونگی انتخاب پروژه های منتخب و همین طور نحوه اعطای تسهیلات توسط این صندوق نامشخص است.
- ساختار نامناسب صندوق: هرچند که صندوق مطابق قانون به عنوان موسسه دولتی غیروابسته به سازمان محیط زیست شناخته شده است، اما این صندوق وابستگی بسیاری به سازمان مذکور پیدا کرده است. از طرف دیگر زیرمجموعه های این سازمان و کارمندان و کارکنان آن می توانند متقاضی دریافت اعتبارات این صندوق باشند، درحالی که اعضای همین سازمان از تصمیم گیران اصلی این صندوق هستند. این موضوع باعث شده است که نوعی تعارض منافع ایجاد شود. درنتیجه توصیه می شود، برای استقلال این صندوق در ساختار آن از اعضای قوه قضاییه استفاده شود.
- نبود سازمان نظام مهندسی محیط زیست: یکی از مشکلات صندوق ملی محیط زیست، نبود نظام مهندسی محیط زیست است. نبود چنین نظامی باعث می شود که فرایندهای ارزش گذاری طرح ها دچار مشکل شود و صنایع آلاینده و متقاضیان تسهیلات دچار سردرگمی شوند. این مشکل فضا را برای سوءاستفاده سودجویان آماده می کند. برای جلوگیری از این مشکل نیز باید اقدام به تاسیس سازمان نظام مهندسی محیط زیست کرد تا این سازمان با استاندارسازی و تعرفه گذاری بسیاری از سازوکارها را در این زمینه تنظیم کند.
- عدم ایجاد سازوکار مناسب در صندوق: متاسفانه صندوق ملی محیط زیست نتوانسته است سازوکار مناسبی برای اجرای مأموریت های خود تنظیم کند. درنتیجه نتوانسته پس از تخصیص اعتبارات، به خوبی عمل کند. یکی از مشکلات صندوق این است که کارشناسان این صندوق پروژه های مدنظر خود را تنها ازنظر فنی بررسی می کنند و شاخصی برای توانمندی آن ها برای دریافت وام بانکی ندارند. همین موضوع باعث شده است که بسیاری از پروژه های تأییدشده این صندوق در زمان دریافت وام با مشکل مواجه شوند و درنهایت اعتبارات صندوق راکد بماند. مشکل دیگر نبود برنامه و سیاست گذاری کوتاه، میان مدت و بلندمدت است. این مشکل باعث شده است، نقشه راه صندوق نامشخص باشد و نتوان اقدامات این صندوق را به صورت دقیق ارزیابی کرد. برای رفع این دسته از مشکلات پیشنهاد می شود که در ساختار مدیریتی این صندوق از معاون قوه قضاییه به عنوان نماینده این نهاد استفاده شود. همچنین معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری جایگزین وزیر جهاد کشاورزی شود. از دیگر راهکارها نیز می توان به تدوین برنامه های شش ماهه، یک ساله و چهارساله اشاره کرد.
جمع بندی
برای حفظ و نگهداری محیط زیست به منابع مالی نیاز است. ایجاد صندوق ملی محیط زیست یکی از راه هایی است که می توان به کمک آن، منابع موردنیاز این هدف را به خوبی مدیریت کرد. از اهداف این صندوق این است که به کمک تدابیر گوناگون به کاهش آلاینده های زیست محیطی و همچنین حفظ تنوع زیستی کمک کند. در ایران نیز قوانین بالادستی از این صندوق حمایت ویژه ای می کنند، اما متأسفانه این صندوق با مشکلاتی مواجه است که به کارآمدی آن ضربه زده است. در این پژوهش به ساختار فعلی صندوق و مشکلات آن پرداخته شده است و سپس پیشنهاداتی برای رفع این نواقص ارائه شده است. از مشکلات این صندوق می توان به عدم شفافیت و اطلاع رسانی دقیق، ساختار نامناسب صندوق، نبود سازمان نظام مهندسی محیط زیست و عدم ایجاد سازوکار مناسب در صندوق اشاره کرد. در پایان این پژوهش پیشنهاد شده است که بهتر است، سازمان نظام مهندسی محیط زیست شکل بگیرد و همچنین برای رفع نواقص ساختاری صندوق و اعطای بهینه تسهیلات، نماینده ای از طرف قوه قضاییه در ساختار مدیریتی این صندوق تعیین شود.
این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط حمیدرضا تقوایی نجیب در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
