تدوین الگوهای منتخب کسب و کار بین الملل شرکت های دانش بنیان

شرکت های دانش بنیان بهترین اهرم و فرصت برای کاربردی کردن علم، حل مسائل جامعه و تولید فناوری هستند. شرکت های دانش بنیان با حداقل وابستگی به منابع فیزیکی همچون تجهیزات و با اتکا به خلاقیت، دانش و دستاوردهای علمی فعالیت می کنند. به همین دلیل میزان سودآوری و ارزش افزوده ای که در این شرکت ها ایجاد می شود بسیار بالاتر از سایر کسب وکارهاست. با این وجود تحریم های موجود مانعی برای پیشرفت این شرکت ها و توسعه صادراتی آن ها است؛ علاوه بر این، عدم آگاهی مدیران، مشکلات گمرکی، عدم دسترسی به اطلاعات، عدم ثبات در رویه های اداری و قانونی و فضای اقتصادی و تولیدی کشور بر عدم موفقیت صادراتی شرکت های دانش بنیان ایرانی دامن زده است. همچنین برخی مدیران از برنامه های حمایتی موجود باخبر نیستند و برخی نیز این برنامه ها را غیرموثر می دانند.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه صادرات به عنوان یک فعالیت بازرگانی حیاتی در اقتصاد ملی کشورها و راهی برای ورود به بازارهای جهانی مطرح است. گسترش نهادهای حمایتی دولتی یا خصوصی یکی از سیاست های حمایتی کشورها برای توسعه صادرات است. در این راستا صادرات و بین المللی شدن شرکت های دانش بنیان از چند جهت برای کشور اهمیت دارد. رهایی از محدودیت های کمی و کیفی بازار داخل و توسعه بازار، تداوم نوآوری و ارتقای فناوری و توسعه صادرات محصولات غیرنفتی از نتایج صادرات و بین المللی شدن شرکت های دانش بنیان است.

تنوع و کیفیت برنامه های ارتقای صادرات یکی از عوامل اصلی موفقیت در این حوزه بوده است. توانمندی دولت ها در شناخت موانع اصلی صادراتی و قابلیت طراحی برنامه های هدفمند اختصاصی برای حوزه های صنعتی مختلف، یکی از مهم ترین پیش نیازهای صادراتی به ویژه برای شرکت های کوچک و متوسط است. به این منظور در این گزارش با هدف شناسایی سیاست های بهینه و هدفمند نهادهای حمایتی ایران، به شناسایی و دسته بندی موانع صادراتی پیش روی شرکت های دانش بنیان و پس ازآن، بررسی انواع برنامه های حمایتی صادرات در جهت حل این مسائل پرداخته می شود.

شناخت موانع و الگوهای صادراتی شرکت های دانش بنیان

موانع صادراتی فراروی شرکت های کوچک و متوسط همواره به عنوان دغدغه کلیدی سیاست گذاران برای طراحی سیاست ها و ابزارهای حمایتی لازم مطرح است. به این منظور، شاخص های صادراتی ۵۰۰ شرکت صادراتی دانش بنیان به صورت اجمالی بررسی شد. از این میان، با مدیران عامل ۲۵ شرکت مصاحبه شد. این شرکت ها در چهار حوزه شامل تجهیزات پزشکی، زیست فناوری، دارویی و مواد پیشرفته فعال هستند. با تحلیل محتوای این مصاحبه ها، مهم ترین موانع موجود استخراج شده و به صورت زیر دسته بندی شد:

• فقدان ذهنیت بین المللی: عدم آگاهی کافی شرکت های دانش بنیان از فرصت های صادراتی، فقدان نگاه بلندمدت مدیران و انتظار زودبازده بودن فعالیت های بازرگانی بین الملل؛
• دسترسی به اطلاعات موردنیاز: هزینه های بالای دسترسی به اطلاعات؛
• ضرورت بلوغ سازمانی و تشکیلاتی: عدم دسترسی شرکت ها به نیروهای صادراتی حرفه ای، عدم سرمایه گذاری بلندمدت برای آموزش و بهره برداری از نیروی انسانی، نبود مقررات و مدل های تضمین کننده حقوقی در تعامل با شرکت های مدیریت صادرات؛
• حمل ونقل محصولات: توسعه نیافتگی زیرساخت های حمل ونقل کشور، تحمیل هزینه های مضاعف به دلیل تحریم، فراهم نبودن امکان حمل و نگهداری کالاهای دارای ملاحظات ویژه؛
• بازاریابی، تبلیغات و برندینگ: ناشناخته بودن توانمندی ایران در تولید محصولات با فناوری پیشرفته، هزینه های بالای تبلیغات در رسانه های معتبر؛
• تطبیق محصولات تولیدی با نیاز بازارهای صادراتی و اخذ مجوزها و استانداردها: محرومیت از همکاری با شرکت های خارجی در تولید مشترک به علت آماده نبودن اسناد فنی، هزینه و زمان زیاد اخذ برخی مجوزها؛
• محیط کسب وکار کشور مبدأ: ناآشنایی گمرک با محصولات جدید، ترخیص زمان بر مواد اولیه موردنیاز، سخت گیری بانک مرکزی در ورود ارز صادراتی؛
• قوانین و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشورهای هدف: غیررقابتی شدن قیمت محصولات صادراتی به دلیل موانع تعرفه ای کشور مقصد، سختگیری های کشورهای خارجی در خصوص شرکت های ایرانی به سبب تحریم.

بررسی برنامه های حمایتی از صادرات شرکت های دانش بنیان

با استفاده از دیدگاه فرآیندی/تدریجی که از دیدگاه های متداول در کسب وکار بین الملل است، الگوی تکامل صادرات شرکت های دانش بنیان کوچک و متوسط در چهار سطح استخراج شد. این چهار سطح به ترتیب «صادرات نامنظم»، «صادرات منظم»، «صادرات حرفه ای و تشکیلاتی» و «سرمایه گذاری تولیدی در خارج از کشور» هستند. برای ارتقا از سطح یک به سطح دو، ایجاد شبکه نمایندگی خارجی اهمیت کلیدی دارد. ارتقا از سطح دو به سطح سه نیز درگرو تأسیس دفاتر خارجی و یا همکاری با شرکای استراتژیک است. در آخرین سطح تکامل صادرات، شرکت ها به راه اندازی امکانات تولیدی در کشورهای مقصد اقدام می کنند.

بر اساس این الگوی تکامل، طرح های حمایتی قابل طراحی و ارزیابی هستند. همچنین به منظور شناسایی و اولویت بندی برنامه های موجود مرکز تعاملات بین المللی علم و فناوری (متعلق به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری)، برنامه های عملیاتی مشخصی ذیل هریک از محورهای شناسایی شده تعریف شد که شامل ۳۳ برنامه عملیاتی حمایتی است؛ سپس نظر ۱۳ متخصص برای تعیین اهمیت نسبی هریک از برنامه ها و همچنین ارزیابی عملکرد فعلی آن ها، در قالب پرسشنامه خواسته شد. بر اساس تحلیل نتایج این پرسشنامه، در میان برنامه های حمایتی، برنامه های «همتایابی برای ایجاد شبکه همکاران»، «ارائه اطلاعات بازار» و «حمایت های مالی» دارای بیشترین اهمیت هستند. درنهایت با استفاده از ابزار تحلیل اهمیت-عملکرد اولویت های حمایتی ارائه شد که به شرح زیر است:

• اولویت های اول: مهم ترین اولویت برای تمرکز برنامه های آتی مرکز به حمایت هایی تعلق دارد که دارای اهمیت زیادی هستند، ولی درعین حال در وضع فعلی عملکرد مناسبی ندارند. «حمایت های مالی» و «حمایت های اختصاصی» در رده اول و سپس «همکاری های صادراتی» در رده بعد مهم ترین حمایت های اولویت دار هستند.
• اولویت های دوم: در رده دوم اولویت، حمایت های دارای اهمیت زیاد و عملکرد فعلی قابل قبول قرار دارند. این حمایت ها باید تداوم پیدا کنند و مراقبت لازم در این خصوص انجام شود. سه حمایت «دسترسی شرکت ها به اطلاعات ارزشمند»، «آگاه سازی شرکت ها از مزایای صادرات و حمایت های موجود» و «ارتقای رقابت پذیری شرکت های صادراتی» در این رده قرار دارند.

پیشنهادات کاربردی و ابزارهای پیشنهادی

بر اساس نتایج مراحل پیشین، دو پیشنهاد زیر ارائه می شود:

• طراحی برنامه های حمایتی مبتنی بر فراخوان سالانه از شرکت های متقاضی در حوزه های «حمایت های اختصاصی برای شرکت های دارای پتانسیل صادراتی» و «ویژه سازی حمایت ها برای صنایع منتخب»؛
• بهبود طراحی و اجرای آیین نامه های موجود با اولویت واسطه های صادراتی شامل شبکه سازی بین شرکت های صادراتی با ایفای نقش واسطه های صادراتی و تحقیقات بازار شامل آسیب شناسی آیین نامه فعلی جهت پاسخ به نیاز واقعی شرکت ها و با استفاده از ابزارهای دیجیتال.

همچنین از میان سه حوزه تمرکز اصلی شناسایی شده برای حمایت های مرکز شامل حمایت های اختصاصی، حمایت های مالی و همکاری های صادراتی، به جز حوزه مالی که به طور تخصصی در صندوق توسعه صادرات و تبادل فناوری پیگیری می شود، در دو حوزه دیگر پیشنهادات زیر ارائه شد. حمایت های اختصاصی: مدل غربال شرکت های دانش بنیان و شناسایی شرکت های دارای پتانسیل صادراتی بالا، مدل تخصیص مشاورین توانمند برای تدوین برنامه/استراتژی توسعه صادرات خاص شرکت های دارای پتانسیل همراه با شبکه سازی مشاورین با واسطه های صادراتی مستقر در خارج، تدوین برنامه های حمایتی خاص صنایع هدف ازجمله در حوزه فاوا؛

• همکاری های صادراتی: حمایت از واسطه های صادراتی مستقر در کشورهای هدف برای شناسایی فرصت ها و بازارهای کمتر شناخته شده، شبکه سازی و انتقال تجارب میان شرکت های دارای بازارهای مشترک، طراحی و ترویج اسناد و قراردادهای همکاری قابل قبول جهت اعتمادسازی و ایجاد شفافیت در حقوق و وظایف اعضای کنسرسیوم نسبت به یکدیگر، حمایت از شرکت های بزرگ برای تشکیل کنسرسیوم از طریق معرفی و اعتبارسنجی شرکت های نوپا.

جمع بندی

صادرات با ایجاد موقعیت های تجاری می تواند باعث پیشرفت و اعتبار اقتصادی کشور شود. دراین بین، صادرات و بین المللی شدن شرکت های دانش بنیان از جهت رهایی از محدودیت های کمی و کیفی بازار داخل و توسعه بازار، تداوم نوآوری و ارتقای فناوری و توسعه صادرات محصولات غیرنفتی برای کشور اهمیت دارد. در این تحقیق به معرفی موانع فراروی صادرات شرکت های دانش بنیان ایرانی همچون عدم آگاهی کافی شرکت های دانش بنیان از فرصت های صادراتی، محرومیت از همکاری با شرکت های خارجی به سبب تحریم و ناشناخته بودن توانمندی ایران در تولید محصولات با فناوری پیشرفته اشاره شد. برای حل این موانع، برنامه های حمایتی مرکز تعاملات از دید متخصصین ارزیابی شده و مهم ترین اولویت ها با استفاده از ابزار تحلیل اهمیت عملکرد تعیین شدند. این موارد شامل حمایت های اختصاصی، حمایت های مالی، همکاری های صادراتی، دسترسی شرکت ها به اطلاعات، آگاه سازی شرکت ها و ارتقای رقابت پذیری است. سپس پیشنهاداتی برای بهبود برنامه های حمایتی ارائه شد.

این مطالعه در اندیشکده توسعه صادرات ایران توسط امیر ذاکری و در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.