راهکارهای تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق بازار سرمایه
مشکلات تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق انتشار سهام و انتشار اوراق بدهی
تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط در ایران عمدتا از طریق نظام بانکی صورت میگیرد. این درحالی است که سازمان بین المللی همکاریهای اقتصادی و توسعه، تامین مالی از طریق نظام بازار سرمایه را به عنوان یک راهکار جایگزین پیشنهاد داده است. مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که تامین مالی از طریق انتشار سهام و انتشار اوراق بدهی مهمترین سازوکارهای تامین مالی از طریق نظام بازار سرمایه هستند. بررسی این سازوکارها در ایران نشان میدهد که «مشکلات ساختاری شرکتها» و «مشکلات بازار» باعث شده است در بخش انتشار سهام تنها ۳ شرکت از ۱۸ شرکت پذیرفته شده، موفق به عرضه سهام شوند؛ در بخش انتشار اوراق بدهی نیز درحالحاضر بازاری برای تامین مالی از این طریق وجود ندارد.
ضرورت و اهداف پژوهش
دریافت تسهیلات بانکی و تامین منابع مالی برای سرمایه در گردش، در گزارشهای مختلف بهعنوان یکی از مشکلات اصلی بنگاههای کوچک و متوسط در ایران معرفی شده است. اگرچه تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط در ایران عمدتاً از طریق نظام بانکی صورت میگیرد، اما گزارشهای سازمانهای بینالمللی مانند سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه، در سالهای اخیر ارتقای نظام بازار سرمایه را برای کمک به تامین مالی این بنگاهها پیشنهاد کرده است.
بررسیها نشان میدهد که موانع و مشکلات زیادی بر سر راه تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق بازار سرمایه وجود دارد. در همین راستا این گزارش با هدف شناسایی موانع تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط از طریق بازار سرمایه تهیه شده و به این سوال پاسخ میدهد که چه راهکارهایی برای رفع موانع موجود و بهبود نظام تامین مالی این بنگاه ها وجود دارد.
انواع روش های تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط
ابزارهای تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط را میتوان از جنبههای مختلفی طبقهبندی کرد. این ابزارها از لحاظ منبع تامین مالی به چهار دسته قابل تقسیم است که هریک به صورت مختصر توضیح داده خواهند شد.
- منابع خصوصی تامین مالی: همان منابع شخصی و منابع دوستان و آشنایان است.
- تامین مالی از طریق بدهی: در این روش صاحبان شرکت اصل بدهی به همراه سود متعلقه در دورههای آتی را تعهد مینمایند
- تامین مالی از طریق سرمایه: در این روش تامینکننده مالی در زمره مالکان شرکت قرار میگیرد و از این طریق ریسک و عایدات شرکت تقسیم میشود.
- روشهای تامین مالی داخلی بنگاه: در این روش منابع تامین مالی، منابع موجود در خود کسب و کار هستند. برای مثال میتوان سود حاصل از فعالیت را برای توسعه شرکت مورد استفاده قرار داد.
مشکلات تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق انتشار سهام در ایران
با تصویب و ابلاغ دستورالعمل پذیرش شرکت های کوچک و متوسط در فرابورس ایران در اواخر سال ۱۳۹۴ و تعیین اعضای هیئت پذیرش این بازار، از ابتدای شهریورماه ۱۳۹۵ فرایند پذیرش در این بازار رسماً آغاز شد. تا شهریورماه ۱۳۹۷ شانزده جلسه هیئت پذیرش برگزار شده است. این هیئت پس از بررسی موضوع ۳۱ شرکت طی این ۱۶ جلسه، با پذیرش ۱۸ شرکت (پانزده شرکت در بازار رشد و سه شرکت در بازار دانشبنیان) موافقت کرد. از میان ۱۸ شرکت پذیرفته شده، ۹ شرکت درج و ۳ شرکت نیز موفق به عرضه شدهاند.
این آمارها نشان دهنده عدم موفقیت بازار بنگاه های کوچک و متوسط است. دلایل این عدم موفقیت را میتوان در دو دسته «مشکلات ساختاری شرکتها» و «مشکلات بازار بنگاه های کوچک و متوسط» قرار داد. از جمله مشکلات ساختاری شرکتها میتوان به مواردی همچون «عدم تمایل شرکتها به شفافیت اطلاعات»، «تردید صاحبان شرکتها در تامین مالی از بازار سرمایه بهدلیل هزینه بالای این نوع تامین مالی و محدودیتهای فرابورس»، «الزام به رعایت قواعد حاکمیت شرکتی در بازار سرمایه» و «اطلاعات ضعیف و آشنایی نداشتن صاحبان شرکت از مفاهیم و روشهای تامین مالی از طریق بازار سرمایه» اشاره کرد.
از مشکلات بازار نیز میتوان مواردی چون «عدم وجود مشوق در بازار»، «ممنوعیت ورود سرمایهگذاران حقیقی»، «هزینههای مبادلاتی مانند طولانی بودن فرایند پذیرش تا عرضه شرکتها» و «هزینههای بالای پذیرش و مشاوره» را نام برد.
مشکلات تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق انتشار اوراق بدهی
در ایران، بازار ویژهای برای تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق انتشار اوراق بدهی وجود ندارد. از جمله مشکلاتی که در مورد تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق اوراق مالی اسلامی وجود دارد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- هزینه های بالای تامین مالی از طریق انتشار صکوک: برخی از دلایل هزینه های بالا انتشار صکوک عبارتند از: «شرایط سختگیرانه و نرخهای بالای بانکها برای ضمانت اوراق»، « نرخ بالای بازارگردانی اوراق»، «هزینه بالای کارشناس رسمی دادگستری برای ارزیابی دارایی پایه اوراق» و «نرخ بالای کارمزد ارکان».
- محدودیت در تعیین نرخ اسمی سود اوراق: در مورد تعیین نرخ صکوک، دو محدودیت وجود دارد؛ اول اینکه بانکها نمیتوانند اوراقی را ضمانت کنند که نرخ سود آنها بیشتر از ۱۸ درصد است؛ و دوم اینکه حداکثر نرخ سود اوراق نباید بیش از ۳ درصد نرخی که بانک مرکزی برای ضمانت اوراق توسط بانکها در نظر گرفته، باشد.
سایر روش های تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط
علاوه بر دو روش پیشگفته برای تامین مالی واحدهای تولیدی کوچک و متوسط، روشهای جایگزین دیگری وجود دارد که به تامین کنندگان منابع غیربانکی، اجازه میدهد تا به طور مستقیم به شرکتها و افراد قرض دهند. «استقراض از طریق ارتباط مستقیم بین سرمایه گذاران و قرض دهندگان (تامین سرمایه همتا به همتا)»، «ارتباط همتا با کسب و کار»، «ارتباط سرمایه گذار با واسط» و «ارتباط مستقیم سرمایه گذار با کسب و کار» از جمله این روشها است.
پیشنهادات پژوهش برای رفع موانع تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط
به نظر میرسد برای رفع موانع موجود و بهبود نظام تامین مالی این بنگاهها با تفکیک بازار سهام از بازار اوراق مالی اسلامی، میتوان پیشنهادهایی را برای ارتقای بازار سرمایه در حمایت از تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط ارائه داد.
در مورد تامین مالی از طریق انتشار سهام، پیشنهاد میشود:
- تسهیل بیشتری در مورد قواعد پذیرش، افشا و حاکمیت شرکتی شرکتهای کوچک و متوسط از طرف سازمان بورس اعمال شود.
- حمایت سازمان بورس از این بنگاهها به ویژه در مشاوره پذیرش، خدمات حقوقی و خدمات حسابرسی توسعه یابد.
- موانع معامله سهام این بنگاه ها در بازار حذف شود.
در مورد استفاده از اوراق مالی اسلامی، پیشنهاد میشود:
- بازار بدهی مخصوص بنگاه های کوچک و متوسط ایجاد شود.
- با تأسیس پایگاه دادههای مربوط به بنگاههای کوچک و متوسط و استفاده از خدمات مؤسسات رتبه بندی اعتبار و به پشتوانه داراییهای این بنگاهها، امکان انتشار اوراق بدهی برای ایشان فراهم شود.
- با اعلام رتبه اعتباری اوراق منتشره این بنگاهها، ریسک نکول به سرمایهگذاران منتقل شود.
- تعیین نرخ سود با رعایت الزاماتی که در گزارش به آن اشاره میشود، به بازار واگذار شود.
در مورد سایر روشهای تامین مالی، پیشنهاد میشود سازمان بورس برمبنای تجربیات جهانی، سازوکارها و اصول مورد نیاز برای تامین مالی را از طریق ارتباط مستقیم کسبوکارها با سرمایهگذاران فراهم کند.
جمعبندی
هدف از نگارش این گزارش، بررسی موانع و محدودیت های تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط از طریق بازار سرمایه و ارائه پیشنهادهایی برای تامین مالی واحدهای تولیدی کوچک و متوسط ایرانی از این بازار بود. در راستای این هدف، انواع روشهای تامین مالی مورد بررسی قرار گرفتند و سعی شد موانع موجود در هریک از آنها شناسایی و ارائه شود. در نهایت پیشنهاداتی برای رفع موانع تامین مالی از طریق انتشار سهام، تامین مالی از طریق استفاده از اوراق مالی اسلامی و سایر روشهای تامین مالی که پیشتر بیان شدند، ارائه شد.
این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری سید محمدرضا حسینی و محمد مهدی مؤمنزاده در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.