بررسی چالش های مدیریت منابع خاک در کشور
بررسی وضعیت آلودگی، فرسایش، فرونشست و قاچاق خاک به عنوان مشکلات اصلی منابع خاک کشور
در حال حاضر خاک به عنوان یکی از مهمترین منابع زیست محیطی در دنیا شناخته می‌شود. این منبع مهم در ایران با مشکلات اساسی ازجمله آلودگی حاصل از پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی، فرسایش ۲.۵ میلیارد تنی خاک در سال، فرونشست بر اثر برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی و قاچاق رو‌به‌رو است. سالانه هزینه های زیست‌محیطی و مالی گزافی بر اثر این مشکلات و سوء مدیریت در برخورد با آن‌ها به کشور وارد می‌شود؛ بطوریکه فقط خسارت فرسایش خاک در کشور حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود. ایجاد بحران خاک در کشور می‌تواند امنیت غذایی و ملی کشور را با تهدیدهای جدی رو‌به‌رو کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
آلودگی خاک به عنوان یکی از معضلات عمده زیست محیطی در دنیا شناخته می‌شود. خاک در ایران فاقد متولی است، اگرچه معاونت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی این مسئولیت را به عهده دارد اما در مدیریت خاک کشور اقدام مؤثری نداشته است. در ایران درصد کمی از فاضلاب های صنعتی و خانگی تصفیه می‌شوند و بخش عمده آن‌ها به بدون تصفیه وارد محیط زیست می‌شود که باعث آلودگی خاک و آب های زیرزمینی می‌شود. علاوه بر این در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران حدود ۲.۵ میلیارد تن در سال برآورد می‌شود که این میزان با اختلاف بالاترین رقم فرسایش خاک در دنیا است و خسارت سالیانه ۵۰ میلیارد دلاری را به همراه دارد.
از دیگر معضلات کشور در این زمینه قاچاق خاک به ویژه از استان های جنوبی کشور است که اگرچه این بحث هر از چندگاهی در کشور داغ می‌شود اما دوباره در گیرودار مشکلات و اخبار سیاسی و اقتصادی گم می‌شود. وضعیت نامساعد کنونی منابع خاک کشور نشان دهنده ضرورت مطالعه وضعیت آن است. لذا این پژوهش با استفاده از نظرات متخصصان و تجارب مدل های موفق دنیا به ارائه پیشنهاداتی برای مدیریت موثر منابع خاک کشور می‌پردازد.
مشکلات محیط زیستی منابع خاک در ایران
آلودگی، فرسایش، فرونشست و قاچاق خاک از تهدیدهای جدی محیط زیست ایران است که ازدست رفتن آب و خاک و وابستگی کشور را درپی دارد. در ادامه به بررسی مختصر هریک از این موارد می‌پردازیم.
فرسایش خاک: آمارهای بین المللی نشان می‌دهند که ایران اولین کشور جهان از نظر فرسایش خاک است. به‌نحوی‌که اگر میزان فرسایش خاک به یک سوم مقدار کنونی کاهش یابد، کماکان ایران رتبه اول فرسایش خاک در جهان خواهد بود. فرسایش خاک تأثیرات بسیار شدیدی بر امنیت غذایی، تولید ریزگردها، از بین رفتن پوشش گیاهی و ظرفیت زیست پذیری کشور دارد. فرسایش حدود ۲.۵ میلیارد تن خاک در ایران باعث شده ایران به تنهایی ۷.۷ درصد از فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص دهد. این حجم از خاک یعنی ایران سالیانه به اندازه کل حجم سه جزیره تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی را بر اثر فرسایش خاک از دست می‌دهد.
آلودگی خاک در ایران: استفاده وسیع از کودها و آفت کش‌ها در کشاورزی، رهاسازی فاضلاب های شهری و تولید پساب های صنعتی از معضلات اساسی آلودگی خاک در ایران هستند. طبق یک مطالعه انجام شده، بیش از صدها نقطه آلوده در خاک‌های ۱۱ استان کشور کشور وجود دارد که به آلاینده های مختلف از جمله فلزات سنگین، آلاینده های نفتی، سموم و … آلوده بوده و محیط زیست و سلامت مردم را به شدت تهدید می‌کند. آلودگی نفتی بالا در استان های خوزستان و بوشهر، آلودگی صنعتی در اصفهان و آلودگی بالای فلزات سنگین در همدان و آذربایجان شرقی از مهمترین این آلودگی ها هستند.
فرونشست خاک در کشور: علت اصلی فرونشست خاک در کشور برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی است. از سال ۱۳۸۵ تاکنون ۳۰۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور حفاری شده و به این ترتیب ۲۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی کشور برداشت شده است. طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی، میزان نشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران و دشت های غربی و جنوب غربی آن، ۳۶ سانتیمتر است که بیشترین مقدار در کل دنیاست و ۹۰ برابر مقدار بحرانی است (سالیانه ۴ میلیمتر) که توسط اتحادیه اروپا تعیین شده است.
قاچاق خاک: قاچاق خاک به ویژه از استان های جنوبی کشور مسئله‌ای است که در چند سال اخیر بیش از قبل شده است. دو روش عمده قاچاق خاک در کشور قاچاق از طریق مبادی غیرقانونی و به صورت بسته‌بندی شده و قاچاق در قالب صادرات گل و گیاه و به صورت قانونی، هستند. برای تولید هر سانتیمتر خاک حاصل‌خیز ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال زمان نیاز است؛ حال آن‌که هدف اصلی قاچاق خاک نیز همین خاک حاصل‌خیز کشور است.
مهمترین چالش های کشور در زمینه منابع خاک
شناخت و تمرکز بر چالش های پیش روی منابع آب و خاک کشور، ما را در مدیریت بحران ها و انتخاب استراتژی های مقابله‌ای مناسب و اقدامات بهینه یاری می‌دهد. مهمترین این چالش‌ها عبارتند از:
- افت شاخص های کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی به واسطه افزایش فعالیت‌های انسانی؛
- عدم تغییر قوانین محیط زیستی متناسب با رشد فعالیت‌های انسانی و تنوع منابع آلاینده؛
- عدم توجه به ملاحظات محیط زیستی در استقرار یا بهره برداری از طرح‌های توسعه‌ای کشور و یا نادیده گرفتن ضوابط محیط زیستی به هنگام صدور مجوز؛
- تغییر غیراصولی کاربری زمین‌ها بدون لحاظ آمایش سرزمین و آبیاری زمین‌های کشاورزی با آب‌های غیرمتعارف مانند فاضلاب‌ها و پساب‌های صنعتی؛
- عدم مدیریت محیط زیستی پسماندهای عادی، ویژه، صنعتی، کشاورزی و پزشکی و عدم کنترل شیرابه مربوط به زباله‌های شهری و جاری شدن آن در سطح زمین و یا نفوذ به سفره‌های آب زیرزمینـی؛
- ضعف فن‌آوری و فرسودگی در بخشی از صنایع اثرگذار و دولتی بودن عمده آن‌ها؛
- عدم تجهیز بخش عمده‌ای از شهرها و روستاها و شهرک‌های صنعتی و بیمارستان‌ها به شبکه جمع‌آوری و سیستم تصفیه‌خانه فاضلاب مناسب و مرکزی؛
- عدم رعایت الگوی صحیح مصرف در منابع آب و خاک و مصرف بی‌رویه آن.
استراتژی‌ها و راهکارهای مدیریتی حل چالش‌های منابع خاک کشور
با توجه به مطالعات انجام شده در این پژوهش و جمع‌بندی چالش‌های منابع آب و خاک کشـور، به ذکر استراتژی‌ها و راهکارهای زیر به عنوان پیشنهادات پژوهش می‌پردازیم:
- سیاست گذاری در بخش مدیریت مصرف منابع آب سطحی و زیرزمینی و پیشگیری، کنترل و کاهش آلودگی منابع آب
- ارتقای سطح کیفی نیروی انسانی سازمانی و جذب نیروی انسانی متخصص
- وضع قوانین لازم در راستای بهینه سازی مدیریت آلودگی ناشی از پسماندها و پساب‌های شهری، صنعتی، بیمارستانی و کشاورزی
- راه‌اندازی صندوق ملی محیط زیست و حمایت از صنایع بازیافتی و تکنولوژی‌های پاک ازطریق صندوق توسعه ملی
- تجهیز کلیه واحدهای بیمارستانی، بهداشتی و درمانی به دستگاه‌های بی‌خطرساز پسماندهای پزشکی
جمع‌بندی
مطالعات انجام شده حاکی از آن است که منابع خاک کشور در شرایط نامساعدی به سر میبرد. مشکلاتی نظیر فرسایش، آلودگی، فرونشست و قاچاق خاک، مدیریت این منابع را بسیار دشوار کرده است. علاوه بر این مشکلات، چالش‌های زیادی براثر سوء مدیریت برای این منابع به وجود آمده است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به «ثابت ماندن قوانین محیط زیستی، نادیده گرفتن ضوابط محیط زیستی در طرح‌های توسعه‌ای و عدم مدیریت صحیح پسماندها و پساب ها» اشاره کرد.
در این پژوهش با بررسی تمامی مشکلات و چالش های موجود به ارائه راه‌کارهایی مدیریتی برای مدیریت منابع خاک کشور پرداخته شد که «وضع قوانین و سیاست‌های مناسب در جهت رفع معضلات، راه‌اندازی صندوق ملی محیط زیست و تجهیز واحدهای بیمارستانی به دستگاه‌های بی‌خطرساز پسماندهای پزشکی» از مهمترین این راهکارها هستند.
این مطالعه در مرکز پژوهشی آرا با همکاری سمیه رفیعی در سال ۱۳۹۶ انجام شده است.
محصول مرتبط:
