بررسی تحولات انقلاب صنعتی چهارم

امروزه سرعت تحولات فناوری پیش از هر زمان دیگری حس می شود. در این حالت فعالیت های محدودی را می توان بدون نیاز به اینترنت انجام داد. این تحولات سریع به ما نشان می دهد که باید هر چه زودتر با آن خو بگیریم و خود را برای تحولات بنیادین بعدی آماده کنیم. جهان در حال حاضر چهارمین انقلاب صنعتی را از سر می گذراند. این انقلاب بر پایه ارتباط دیجیتالی بین کارخانه ها، ماشین ها و ابزارآلات تولید، اشیای متصل به اینترنت و نهایتا انسان استوار است؛ که بی گمان تغییرات بزرگی را در حوزه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایجاد خواهد کرد. در این فضا کشوری موفق خواهد بود که خود را برای این دگرگونی ها آماده کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

دنیا سه انقلاب صنعتی مختلف را پشت سر گذاشته است و در حال حاضر نیز انقلاب صنعتی دیگری در حال وقوع است که به آن انقلاب صنعتی چهارم گفته می شود. پیشرفت دانش و ظهور فناوری های جدید، هم زمان فرصت ها و تهدیدهای بی شماری را پیش روی کشورها قرار می دهد و همان طور که تجربه انقلاب های صنعتی اول تا سوم نشان می دهد، قدرت رهبری و جایگاه کشورها در حوزه های مختلف تقسیم بندی جهانی، متأثر از توانایی و ظرفیت کشورها در استفاده از این دانش و فناوری است. متأسفانه کشور ما در انقلاب های صنعتی پیشین نتوانست از فرصت های پیش آمده برای رشد و توسعه خود و همچنین اثرگذاری در اقتصاد جهانی بهره ببرد و تنها تبدیل به یک مصرف کننده نهایی دانش و فناوری شد. این بار نیز، این اتفاق با ظهور انقلاب صنعتی چهارم مجدداً در حال تکرار شدن است. از همین رو ضرورت دارد تا بر اساس اهداف بلندمدت در نظر گرفته شده برای کشور سیاست های مناسبی با توجه به تجارب کشورهای پیشرو اتخاذ شود. در این پژوهش سعی شده است که نخست از چیستی انقلاب صنعتی چهارم سخن گفته شود و پس ازآن برنامه کشورهای مختلف در مواجهه با این انقلاب بررسی شود. در پایان نیز پیشنهاداتی ارائه می شود که بتوان از طریق آن از موقعیت پیش رو بیشترین بهره را برد.

آشنایی انقلاب صنعتی چهارم

تاکنون سه انقلاب صنعتی مختلف رخ داده است. انقلاب صنعتی اول بین سال های ۱۷۶۰ تا ۱۸۴۰ انجام گرفت. این تحول صنعتی در سه زمینه بافندگی، زغال سنگ و ذوب آهن رخ داد. استفاده از کارخانه های تولید مکانیزه مهم ترین ویژگی انقلاب صنعتی اول است. انقلاب صنعتی دوم که حدود صدسال بعد اتفاق افتاد مبتنی بر تولید انبوه، تقسیم کار و استفاده از الکتریسیته بود. انقلاب صنعتی سوم نیز از سال ۱۹۶۹ با ظهور کنترل گرهای منطقی برنامه پذیر آغاز شد. طول عمر این انقلاب چهل سال بیشتر نبود و پس ازآن انقلاب صنعتی چهارم ظهور پیدا کرد.

از ویژگی های انقلاب صنعتی چهارم می توان به مواردی چون شخصی شدن بیش ازپیش تولیدات، ارتباط میان اشیا از طریق دستگاه های هوشمند و تلفیق هوشمندی سایبری با موجودیت های فیزیکی اشاره کرد. در این انقلاب انتظار می رود که مشتریان به جای خرید محصولات واسطه ای (مثلاً دستگاه دریل) خواهان خدمت نهایی (مانند سوراخ کاری) باشند. همچنین این انقلاب صنعتی با تحولات صنعتی پیشین تفاوت های مهمی دارد. یکی از این تفاوت ها سرعت این انقلاب است. این تحول صنعتی به جای سرعت خطی از یک سرعت نمایی برخوردار است. دیگری گستره و عمق آن است. این انقلاب نه تنها چیستی و چگونگی انجام کارها بلکه هویت ما را هم تغییر می دهد. همچنین این انقلاب دارای یک تأثیر سیستمی است. این انقلاب در حوزه های فیزیکی، زیستی و دیجیتال تغییر ایجاد می کند. در حوزه فیزیکی ۴ تغییر اساسی در طی این انقلاب رخ خواهد داد که عبارت از خودروهای خودران، چاپگرهای سه بعدی، روباتیک پیشرفته و مواد جدید است. در حوزه دیجیتال نیز ۳ تحول بنیادی خواهیم داشت که اینترنت اشیا، بلاک چین و اقتصاد اشتراکی خواهند بود. در حوزه زیستی نیز با فناوری هایی چون توالی یابی ژنی، زیست شناسی مصنوعی و رسانش مؤثر مواجه خواهیم بود. در فناوری رسانش مؤثر پزشک قادر خواهد بود که دارو را تنها برای قسمت آسیب دیده بدن و نه کل بدن تجویز کند و از این طریق عوارض جانبی داروها را به حداقل برساند. ازنظر حوزه های اجتماعی نیز اقتصاد، کسب وکار و دولت ها تحول پیدا خواهند کرد. تأثیرات اقتصادی در سه زمینه اقتصاد، اشتغال و ماهیت کار آشکار می شود. در حوزه اقتصاد با سه مشکل کاهش رشد، افزایش سالمندی و کاهش بهره وری مواجه خواهیم بود. در زمینه اشتغال نیز جایگزینی نیروی کار و شکل گیری مهارت های جدیدتر اهمیت پیدا خواهد کرد. همچنین در انقلاب صنعتی چهارم کارکنان خویش فرما افزایش پیدا خواهند کرد. در حوزه کسب وکار، انقلاب صنعتی چهارم موجب تغییر انتظارات مشتری و تولید محصولات بهبود یافته با داده خواهد شد.

راهبردهای برخی از کشورهای پیشرفته دنیا در مواجهه با انقلاب صنعتی چهارم

در قسمت پیشین به این موضوع پرداخته شد که انقلاب صنعتی به چه معنا است و در چه حوزه هایی تحول ایجاد خواهد کرد. در این قسمت راهبردهای کشورهای مختلف دنیا برای مواجهه با این تحول صنعتی بررسی می شود:

کره جنوبی

کشور کره جنوبی در دهه های اخیر در زمینه توسعه فناوری به یکی از بازیگران اصلی در سطح بین المللی تبدیل شده است. رهبران این کشور سعی دارند که با اقداماتی رهبری این تحول صنعتی را در اختیار بگیرند. گزارش ها نشان می دهد که کشور کره جنوبی پس از سنگاپور و آلمان در زمینه دیجیتالی کردن صنایع خود در جایگاه سوم قرار دارد. کشور کره جنوبی ۲۱ وزارتخانه و سازمان دولتی را بسیج کرده است و پروژه ای مردم محور را با عنوان «برنامه انقلاب صنعتی چهارم» تدوین کرده است. این کشور در این برنامه سعی دارد تا به رهبری منطقه ای و جهانی در صنعت و نوآوری دست پیدا کند. همچنین دولت کره جنوبی تصمیم گرفته است که در راستای اجرای سیاست های مذکور سیستم تنظیم گری خود را از مثبت به منفی تغییر دهد. در سیستم تنظیم گری منفی، دولت به جای تعیین «بایدها» به تبیین «نبایدها» می پردازد.

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا برای تحقق انقلاب صنعتی سه هدف سیاستی را تدوین کرده است. اولین هدف این است که فناوری های تولید پیشرفته سریع تر تجاری سازی شوند. دومین هدف کاهش کمبودهای سمت تقاضا برای محصولات و فناوری های انقلاب صنعتی است. آخرین هدف نیز ارتقای مهارت ها برای تولید پیشرفته است.

چین

چین در زمینه انقلاب صنعتی چهارم سیاست هایی را تدوین کرده است که در آن سعی دارد، نقش خود را در اقتصاد جهانی بازتعریف کند. راهنمای سیاست صنعتی چین تا سال ۲۰۲۵، ۵ اصل مهم را معرفی کرده است. اولین اصل تبدیل بخش تولید صنعتی چین به تولید ابتکار محور و خلاق است. اصل بعدی تأکید بر کیفیت به جای کمیت است. اصل سوم به بهینه سازی ساختار صنعتی چین می پردازد. اصل چهارم دستیابی به توسعه سبز پایدار است و اصل پایانی نیز ارتقای استعدادها و سرمایه انسانی است. این نکته جالب توجه است که چین برای تدوین سیاست های خود از سند توسعه صنعتی آلمان استفاده کرده است. همچنین در این سند تأکید شده است که شرکت های چینی باید بین المللی شوند.

توصیه هایی برای بهره گیری از موقعیت انقلاب صنعتی چهارم برای ایران

از انقلاب های صنعتی می توان به عنوان نوعی پنجره فرصت یادکرد. اگر کشور ایران بتواند از این فرصت استفاده کند و بر بالن توسعه سوار شود، می تواند به کشورهای پیش گام نزدیک تر شود. برای این منظور در این پژوهش سیاست هایی به مسئولان توصیه شده است که در ادامه آورده شده است:

• کمیته ای ذیل وزارت صنعت، معدن و تجارت با حضور فعالان صنعتی و نمایندگان سازمان های دولتی مرتبط به منظور سیاستگذاری حرکت به سوی انقلاب صنعتی چهارم تشکیل شود.
• بخشی از آموزش های دانشگاهی به سوی پیشران های انقلاب صنعتی چهارم سوق داده شده و رشته های دانشگاهی مانند تحلیل کسب وکار مبتنی بر داده، ساخت و تولید افزودنی، امنیت سایبری و … در دستور دانشگاه های برتر کشور قرار گیرد.
• تدوین و اجرای برنامه رسوخ فناوری های نوین در بخش صنعت در دستور کار وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار گیرد.

جمع بندی

پس از وقوع سه انقلاب صنعتی مختلف ما اینک در میانه انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. این تحول صنعتی حوزه های مختلفی همچون دولت، اقتصاد و کسب وکار را تغییر خواهد داد. کشورهای مختلف جهان نیز این تحول عظیم را درک کرده اند و سیاست هایی را تدوین کرده اند تا بتوانند از طریق آن از تهدیدهای این تحول صنعتی بکاهند و بر فرصت های آن بیفزایند. از این کشورها می توان به چین، کره جنوبی و کشورهای اتحادیه اروپا اشاره کرد. متأسفانه کشور ما در انقلاب های صنعتی پیشین و انقلاب صنعتی چهارم نتوانسته از فرصت های پیش آمده برای رشد و توسعه خود و همچنین اثرگذاری در اقتصاد جهانی بهره ببرد. این پژوهش سعی شده است تا در وهله اول چیستی انقلاب صنعتی چهارم و ابعاد آن بررسی شود و پس ازآن به برنامه های کشورهای مختلف در مواجهه با این انقلاب صنعتی پرداخته شود. در پایان نیز پیشنهادهایی به سیاستگذاران ارائه شده است تا از طریق آن بتوان بیشترین بهره را از این تحول صنعتی برد.

این مطالعه در دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید توسط علی جوان انجام شده است.