دگرگونی روابط شهروندان تهرانی با آب در طول تاریخ

ایران سرزمین پهناوری است که جزو مناطق خشک، نیمه خشک و کم آب جهان طبقه بندی می شود و فلات ایران با قرار گرفتن روی کمربند خشک نیم کره ی شمالی دارای نزولات جوی کم، منابع آب ضعیف و پوشش گیاهی اندک است. اما به شهادت تاریخ، این جامعه توانسته خود را با شرایط خاص طبیعی سازگار و تمدن فرهنگ سرزمین ایران طی قرن ها پایدار سازد. این پایداری مبتنی بر یک نظام اجتماعی_فناوری همگن و منسجم سنتی بوده است. اکنون این نظام سنتی در اثر تغییر و تحولات اجتماعی_فناوری یک قرن گذشته و به خصوص ۷۰ سال اخیر و ورود فناوری و نهادهای اجتماعی نوگرا، فرو پاشیده و نظام دیگری با ابعاد متفاوتی از فناوری و نهادهای اجتماعی_ فرهنگی برپا شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

قرارگیری تهران اولیه در محلی به دور از منابع آب در دسترس موجب متمرکز شدن بخشی از ذهن ساکنین بر نحوه تامین آب شده است که در دوره های بعد و پس از قاجار، به دلیل افزایش جمعیت، به دغدغه حکمران نیز تبدیل شده و طرح ها و روش های مختلف برای تامین آب این شهر به کار گرفته شده است. به دلیل قرار گیری تهران در دشت سیلابی، امنیت در برابر پدیده سیلاب نیز از جمله ماموریت های ساکنین برای زیست سالم و بی خطر در شهر بوده است. از آنجاییکه در طول دوره پانصد ساله رشد و گسترش شهر تهران پس از افول شهر ری، آب و سیل تنها عامل محدودیت شهر به حساب می آمده است، یافتن پاسخ به این سوال که گذشتگانی که تهران را مسکونی کرده و آن را از قریه ای کوچک به پایتختی رسانده اند، در مقاطع مختلف تاریخی در تعامل با آب چگونه رفتارکرده اند، ضرورت دارد. در این پژوهش، تلاش شده است تا با قبول این نظریه که «رفتار اجتماعی ساکنین سرزمین، در تعامل با جغرافیای سرزمینی شکل گرفته و تکوین می یابد» به بررسی گسترش شهر و شکل گیری روابط اجتماعی ساکنین شهر تهران در تعامل با آب طی مقاطع مختلف تاریخی شهری شدن تهران پرداخته شود.

روش‌شناسی پژوهش

در پژوهش حاضر، در ابتدا اسناد کتابخانه ای در ارتباط با موضوع تعامل با آب جمع آوری شدند و نمونه های موردی (غیر از تهران) در ارتباط با تعامل سازنده با آب در ایران بررسی شده اند. نکته متفاوت و نوآورانه در این بررسی، «صحت سنجی» روایت های تاریخی متفاوت و گاهی متناقض در خصوص تهران به کمک دانش و آگاهی کنونی از وضعیت زمین شناسی، خاک آب و هوای منطقه است. از این رو روش تحقیق این پژوهش کیفی است.

پتانسیل های آب در تهران

در شهر تهران که مطالعه موردی این پژوهش است، چگونگی تعاملات آب در مباحث «تامین و توزیع»، «سیل»، «مشاغل و عناصر مردمی آب محور»، «فاضلاب» و «فرونشست» قابل مشاهده و تحلیل است که در ادامه به تحلیل هریک پرداخته شده است:

تامین و توزیع آب

طی دوره های پهلوی و جمهوری اسلامی، برای تامین منابع آب پایدار جهت پاسخ به نیاز آبی رو به رشد سکونتگاهی که به عنوان پایتخت انتخاب شده، دست اندازی به منابع آب سطحی حوزه های آبریز سرزمین های مجاور آغاز شد. به نحوه ای که تاکنون با ایجاد سد روی رودخانه های لار، جاجرود، کرج و طالقان و ایجاد سدهای پنجگانه لار، لتیان و ماملو، امیرکبیر و طالقان، در حدود هفتاد درصد آب بهداشتی شهر تهران تامین می شود. در حال حاضر، علاوه بر منبع آب در دسترس حوزه آبریز مرتبط با شهر تهران که همان آبخوان محلی دشت تهران – کرج می باشد، باقی نیاز آبی مهر نشده این شهر با ایجاد سد بر روی رودخانه های حوزه های آبریز مجاور تامین شده است.

سیلاب

سیلاب های دشت تهران همواره تهدیدی برای ساکنین شهر بوده است. تا سال های سال برای مقابله با این سیلاب ها، خندق ها به عنوان کانال های جمع آوری، کاهش سرعت و افزایش نفوذ آب به زمین مورد استفاده قرار می گرفته است. بعداز سیل ۱۳۴۱، حکومت با ارائه طرح های کنترل سیلاب شهری و طرح های هدایت آب های سطحی سعی در کنترل سیلاب های شهری دارد ولی عملا با رویکرد مقابله به جای رویکرد تعامل، مشکلات نه تنها رفع نمی شود، بلکه رویکرد ساخت کانال ها باعث مشکلات دیگر آبی همچون عدم تغذیه آبخوان دشت تهران و به طبع فرونشست دشت تهران می شود.

مشاغل و عناصرمردمی آب محور

نمود ارتباط مردم و شهر با آب در دوره قاجاریه در قاب مشاغلی چون سقاباشی گری و میرابی و همچنین عناصر شهری هم چون آب انبار، یخچال و سقاخانه دیده می شود. با گذشت زمان، به تدریج مشاغل یاد شده از بین رفت و عناصر شهری نیز به دست حکومت افتاد. در حال حاضر نیز تصفیه خانه های آب و فاضلاب  عناصر آب محور شهر هستند.

فاضلاب

در دوران کم جمعیتی تهران، دفع فاضلاب با خود پالایی محیط هماهنگ بوده و مشکلی در زمینه آلودگی وجود نداشت است. با افزایش جمعیت، سیستم چاه جذبی کم کم کارایی خود را از دست داده و در دوره پهلوی و در سال ۱۳۵۱ اولین قدم برای برای جمع آوری متمرکز فاضلاب انجام شد. در دوره بعد انقلاب با همان رویکرد جمع آوری و انتقال به تصفیه خانه های مرکزی ادامه می یابد. در بسیاری موارد مردم به دلیل تکمیل نشدن سیستم جمع آوری و انتقال فاضلاب آن را در محیط هایی هم چون رودخانه و کانال ها رها می کنند که این پدیده برای بهداشت عمومی و سلامت تغذیه شهر نگران کننده است.

فرونشست

از جمله مشکلاتی که در سال های اخیر به نحوه چشمگیری موجب بروز مشکلاتی در شهر تهران شده و تاب آوری شهر در برابر سایر مخاطرات را نیز کاهش داده است، موضوع افت سطح آب زیر زمینی و در پی آن رخداد فرونشست است. فرونشست دشت تهران به خودی خود موجب مسدود شدن خلل و فرج سازند آبرفتی و کاهش ظرفیت نفوذپذیری خاک شده و علاوه بر از بین رفتن مخزن طبیعی ذخیره آب زیرزمینی، باعث  افزایش میزان رواناب و در نتیجه تشدید سیلاب ها خواهد شد.

راهکارهای پیشنهادی

طی غفلت و رخوتی که طی ۸۰ سال گذشته بر مبنای اقتباس ناقص از الگوی مدرنیته در ارکان مراکز سکونتگاهی ایران حاکم شده، دانش و مهارت های استقرار شهرهای زیست پذیر به فراموشی سپرده شده است. زمان آن رسیده تا با بازخوانی دانش و مهارت های بومی در کنار آموخته ها و فناوری های نوین علوم زیستی،  با روش های خلاقانه و نوآورانه برای جبران آسیب هایی که طی بیش از نیم قرن گذشته حاصل آمده تلاش نموده و به چشم انداز تحقق پذیر برای زیست پذیری مراکز اصلی جمعیتی کشور یعنی شهرها دست یافت:

• اجباری کردن بیمه ساختمان و دخالت دادن شرکت های بیمه به عنوان بخشی از بدنه مردم با وارد کردن بحث پولی و اقتصادی، می تواند ضمانت اجرایی برای مباحثی چون عدم ساخت و ساز در حریم و بستر رودخانه ها و خطرات ناشی از سیلاب شهری باشد. شرکت های بیمه به منظور افزایش ضریب اطمینان خود و کاهش بار مالی، قطعا با ساخت و ساز ها در حریم و بستر رودخانه ها مقابله خواهند نمود.
• مشارکت مردم در مبحث فاضلاب و شکل گیری تصفیه خانه های محلی یا پکیج های تصفیه فاضلاب خانگی، در مبحث آلودگی آب تاثیرگذار خواهد بود.

 جمع بندی

ایران سرزمین پهناوری است که جزو مناطق خشک، نیمه خشک و کم آب جهان طبقه بندی شده است. با توجه به این که تهران اولیه در محلی به دور از منابع آب شکل گرفته است، بررسی شکل گیری روابط اجتماعی ساکنین شهر تهران در تعامل با آب طی مقاطع مختلف تاریخی حائز اهمیت است. از این رو در این پژوهش به چگونگی تعاملات آب در مباحث «تامین و توزیع آب»، «سیل»، «مشاغل و عناصر مردمی آب محور»، «فاضلاب» و «فرونشست» در شهر تهران پرداخته شده است. همچنین با توجه به تغییراتی که امروزه در اداره سیستم شهری آب ایجاد شده است اجباری کردن بیمه ساختمان و دخالت دادن شرکت های بیمه برای مقابله با ساخت و ساز در حریم و بستر رودخانه ها و مشارکت مردم در مبحث فاضلاب و شکل گیری تصفیه خانه های محلی جهت افزایش ضریب اطمینان ساختمان ها و کاهش آلودگی آب می تواند امری تاثیرگذار باشد.

این مطالعه در اندیشکده زیست پذیری شهری با همکاری سید اویس ترابی، پانته آ ارجمندی، سعیده عابدی و آیدا اسماعیل زاده در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.