نگاهی به فرصت های دیپلماسی اقتصادی ایران و افغانستان

استفاده از ظرفیت کشورهای همسایه یکی از مسائل با اهمیت در دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در شرایط تحریم است. در میان این کشورها، افغانستان به دلیل اشتراکات فرهنگی و زبانی و نیز دارا بودن وضعیت اقتصادی خاص از اهمیت و جایگاه ویژه ای در دیپلماسی اقتصادی ایران برخوردار است. از آنجا که کشور افغانستان ۹۰ درصد نیازهای خود را از کشورهای همسایه اش تامین می کند، می تواند نقش مهمی را به عنوان کشور مقصد در صادرات ایران داشته باشد. همچنین در اقتصاد سنتی افغانستان، کنترل قاچاق ارز دشوار است. این مسئله رصد معاملات ارزی افغانستان با ایران از سوی آمریکا را با دشواری مواجه می کند و تجارت با افغانستان می تواند راهی برای تأمین ارز موردنیاز کشور باشد.

ضرورت و اهداف پژوهش

یکی از سیاست های کارآمد و راهبردی برای پیشرفت و انتفاع اقتصادی درصحنه رقابت اقتصاد جهانی، از تلاقی دو حوزه اقتصاد و سیاست خارجی با عنوان «دیپلماسی اقتصادی» حاصل می شود. دیپلماسی اقتصادی به مفهوم کارکردی کردن دیپلماسی در عرصه اقتصاد و به کارگیری توانایی های بالقوه و بالفعل دیپلماسی برای تحقق اهداف اقتصادی کشورها است. از وظایف اصلی دیپلماسی اقتصادی، ظرفیت سازی برای تجارت است که شامل استفاده از نفوذ و روابط سیاسی برای تحت تاثیر قرار دادن جریان تجارت و سرمایه گذاری بین المللی می شود. بر همین اساس ضرورت جهت گیری دیپلماسی اقتصادی ایران به سوی بازار همسایگان به ویژه در شرایط فشار حداکثری ایالات متحده آمریکا، اهمیت ویژه ای پیدا می کند و افغانستان به عنوان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی و چین بهترین فرصت برای حضور فعالان اقتصادی، تجاری و درنتیجه نفوذ استراتژیک ایران است.

اهمیت افغانستان در روابط اقتصادی ایران

کشور افغانستان با حدود ۶۵۰ هزار کیلومترمربع وسعت و تقریبا ۲۸ میلیون نفر جمعیت و بیش از ۹۳۰ کیلومتر مرز مشترک، جایگاه و اهمیت ویژه ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی در بین همسایگان ایران دارد. مطابق آمار مرکز تجارت جهانی، ایران نخستین مبدأ واردات افغانستان در چند سال گذشته بوده است. میزان تجارت ایران و افغانستان سالانه حدودا دو و نیم میلیارد دلار است. صادرات سالانه ۲۳۷ مگاوات برق یکی از مهم ترین محصول صادراتی ایران به این کشور محسوب می شود.

به نظر می رسد، در یک دهه اخیر وجود برخی اختلاف نظرهای سیاسی- امنیتی بین دو کشور، وجود تحریم های بین المللی علیه ایران و همچنین واگرایی سیاسی ناشی از تنش ها و اختلافات آبی، از عوامل مهم عدم رشد
مبادلات اقتصادی بین دو کشور بوده است. اما عواملی نیز وجود دارد که باعث  اهمیت افغانستان در روابط اقتصادی ایران می شود. در ادامه  این عوامل تشریح می شود.

• افغانستان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی: این کشور از سمت شرق با تاجیکستان و منطقه کشمیر هم مرز است که مردم این مناطق قرابت فرهنگی و دینی زیادی با ایران دارند؛ این مسئله می تواند از نظر صادرات اهمیت بالایی داشته باشد. همچنین روابط راهبردی با افغانستان می تواند مرزهای ایران را عملا تا چین برساند.
• بهره برداری از ظرفیت های مرزی مشترک: هم مرز بودن افغانستان با ایران به همانند دیگر همسایگان ظرفیت های فراوانی در اختیار ایران جهت تامین ارز موردنیاز قرار داده است. هم اکنون کاهش دسترسی ایران به ارز به دلیل تحریم، موجب ایجاد و گسترش بازار سیاه در امتداد مرز افغانستان-ایران شده است.
• تقویت همبستگی اقتصادی منطقه ای از طریق بندر چابهار: .
• پروژه راه ابریشم: در این میان ایران و افغانستان امروزی که برای هزاران سال نقش یک پل ارتباطی بین شرق و غرب، و شمال و جنوب را ایفا کرده اند، راه ابریشم جدید می تواند زمینه های همکاری را مرحله به مرحله گسترش دهد. بدون شک توسعه اقتصادی منطقه با افغانستان به ریشه کن سازی تولید و توزیع مواد مخدر، زمینه های گرایش به تروریسم و افراط گرایی مذهبی از طریق کاملا مسالمت آمیز کمک می کند.
• ظرفیت بزرگ افغانستان برای دیپلماسی اقتصادی ایران: با روی کار آمدن دولت جدید در پاکستان، احتمال بهبود روابط تجاری این کشور با افغانستان و اجازه پاکستان برای دسترسی هند به بازار افغانستان قوت گرفته است. بنابراین ایران باید بیش از پیش به فکر تثبیت و گسترش بازار خود در افغانستان باشد و از ظرفیت بزرگ این کشور برای تولید و صادرات محصولات ایرانی استفاده کند

راه های افزایش تجارت ایران و افغانستان

یکی از کشورهایی که  ایران می تواند برای بهبود تجارت خارجی خود از ایران ظرفیت های آن استفاده کند، کشور هم کیش، هم زبان و همسایه افغانستان است. استفاده از این ظرفیت نیازمند اتخاذ تدابیری است که بایستی سیاستگذاران به آن توجه کنند.

از جمله این تدابیر می توان به برپایی نمایشگاه های بین المللی که به عنوان یکی از روش های مهم و تاثیرگذار معرفی کالاهای باکیفیت صادراتی به همراه انتقال فناوری و دانش فنی محسوب می شود اشاره کرد. برپایی اینگونه نمایشگاه ها می تواند نقش موثری در فرآیند توسعه صادرات غیرنفتی ایفا کند. همچنین در زمینه تامین انواع کالاهای مصرفی و حضور کالاهای ایرانی در بازار افغانستان لازم است ضمن حفظ بازار کنونی، تعمیق و تثبیت حضور کالاهای باکیفیت مد نظر قرار گیرد.

جهت توانمندسازی زیرساخت ها و تامین منابع مالی آتی در راستای تحقق شعار توسعه، دولت افغانستان در نظر دارد ظرفیت های بالقوه در حوزه های توسعه صنایع کوچک و متوسط، پروژه های خدمات فنی و مهندسی مورد نیاز افغانستان و معادن این کشور را فعال تر کند. از آنجا که یکی مزایای تجارت با افغانستان نیروی کار فراوان و ارزان و قانع است، ایران می توان از این فرصت ها بهره مند شود.

جمع بندی

کشور افغانستان به دلیل دارا بودن وضعیت اقتصادی خاص در تعدیل شرایط سخت تحریم برای ایران بسیار با اهمیت است. آنچه موجب استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی کشورهای همسایه مثل افغانستان خواهد شد، به کارگیری دیپلماسی اقتصادی فعال از سوی ایران است. افغانستان از ظرفیت های خوبی برای تقویت تجارت خارجی ایران برخوردار است. این کشور دروازه ورود ایران به کشورهای آسیای میانه است و به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم ظرفیت بالایی برای انتقال کالا را دارا است. از جمله پیشنهادات این پژوهش برای بهره  بردن از این ظرفیت ها، برپایی نمایشگاه های بین المللی در این کشور برای معرفی محصولات ایرانی و انتقال دانش و تجربه است که باید توسط سیاستگذاران مورد توجه قرار گیرد.

این مطالعه در اندیشکده دیپلماسی اقتصادی توسط امیرحسین عرب پور در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.