نگاهی به طراحی نظام حکمرانی فضای مجازی

پیشرفت خیره کننده فناوری اطلاعات در سال های اخیر دگرگونی های بی شماری را در عرصه های گوناگون جامعه به ارمغان آورده است. فضای مجازی در زمان حاضر، در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مردم نفوذ کرده است. رشد و تکامل فناوری های اطلاعات و ارتباطات و افزایش بهره گیری از فضای مجازی و دسترسی هرچه آسان تر افراد و جوامع به این آورده های دنیای مدرن، سبب تحول رویکرد حکمرانی، از مفهوم سنتی به مفهوم مدرن شده است. بدون شک حکمرانی چنین فضایی که دارای «ضریب نفوذپذیری بسیار بالا»، «قدرت تسهیل ارتباط» و «ارائه فناوری ها و خدمات جدید و شگفت آور» است، امری بسیار پیچیده و خطیر است.

کلیدواژه: حکمرانی فضای مجازی، تنظیم گری، تنظیم گر بخشی، همگرایی

ضرورت و اهداف پژوهش

تحولات دیجیتال با پیشرفت های بی سابقه ای در فناوری همراه بوده است که نحوه زندگی، کار و تعامل افراد و گروه های مختلف جامعه را تغییر داده است. ظهور فناوری های جدید سبب پیوستگی و همگرایی فناوری های قدیم و جدید با یکدیگر شده است. این ارتباطات منجر به همگرایی شبکه های مخابراتی، اطلاعاتی و تلویزیونی با یکدیگر شده است. از مصادیق این همگرایی میتوان به امکان مکالمه و انتقال پیام روی شبکه اینترنت، ویدئوی خانگی اینترنتی و دسترسی به اینترنت روی شبکه های موبایل اشاره کرد. با ظهور پدیده همگرایی و آشکار شدن اثرات و پیامدهای آن، اصلاحات نهادی تنظیم گری، یکی از موضوعات مهم در سیاست های این حوزه بوده است. ازاین رو حکمرانی فضای مجازی یکی از چالشی ترین حوزه های پیش روی حاکمیت هاست و موفقیت در آن نیازمند کسب شناختی صحیح از این پدیده، چالش های پیش  روی آن و ارائه راهکارهای مناسب در جهت حل آن است. لذا این پژوهش به بررسی حکمرانی فضای مجازی و دیدگاه های تنظیم گری آن، الگوهای حکمرانی فضای مجازی حاکم در کشورها، ساختار حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران و درنهایت به ارائه پیشنهاداتی در جهت حل مسائل پیشروی حکمرانی فضای مجازی پرداخته است.

حکمرانی فضای مجازی و دیدگاه های تنظیم گری آن

حکمرانی مجموع روش هایی است که افراد و نهادها (خصوصی و عمومی) امور مشترک خود را مدیریت می کنند. تنظیم کردن کارکرد نظام های حکمرانی و اجزای آن سبب بقا و تحقق اهداف نظام می شود. برای این که نظام تنظیم گری از اثربخشی و کارایی لازم برخوردار باشد، لازم است مجموعه ای از کارکردها، توسط نهادهای تنظیم گر محقق شود؛ زیرا همان طور که فناوری های در حال ظهور، در حال انتقال قدرت از دولت  به  شرکت ها و کنشگران غیردولتی هستند، نگرش سنتی حکمرانی نیز به عنوان یک مفهوم در حال تغییر و توسعه است. در رویکرد حکمرانی تنظیم گرانه، می توان با استفاده از ابزارهای سنتی و انواع فناوری های نوین فعالیت بخش های مختلف سیاسی، اجتماعی و… را مدیریت و در جهت تحقق اهداف آن ها حرکت کرد. یکی از بخش هایی که نیاز به حکمرانی و تنظیم گری دارد، فضای مجازی است. به طورکلی سه دیدگاه در رابطه با حکمرانی و تنظیم گری فضای مجازی وجود دارد:

1. رویکرد سنتی: طبق این رویکرد، دولت به مثابه نماینده حاکمیت و اراده عمومی بهترین نهاد برای مقررات گذاری و تنظیم گری فضای مجازی است. مدافعان این رویکرد بیشتر ابعاد سیاسی و اجتماعی را مدنظر قرار می دهند و منتقدین این رویکرد معتقدند که تسلط دولت بر فضای مجازی منجر به وضع قوانین مختلف و بسیار متعدد در سطح اینترنت می شود؛
2. تفکیک فضای مجازی از فضای حقیقی: طرفداران این رویکرد معتقدند که فضای مجازی به طورکلی از فضای حقیقی مجزا است و نباید حاکمیت های ملی را در قوانین آن دخالت داد. بر اساس این رویکرد، قوانین فضای مجازی بایست توسط کاربران این فضا تنظیم شود؛
3. رویکرد بین المللی به فضای مجازی: بر اساس این رویکرد، فضای مجازی یک جامعه بین المللی فرامرزی با اتباعی به بزرگی تمام مردم جهان است؛ لذا با این دیدگاه باید گفت که بهترین سطح تنظیم گری و حکمرانی در فضای مجازی جامعه بین المللی است و بهترین ابزار برای آن حقوق بین الملل است.

ترکیبی از همه موارد پیش گفته به عنوان رویکردهای «مثلث تنظیم گری» تنظیم شده و به فراخور حوزه تحت تنظیم هر نظام حقوقی، مورداستفاده کشورهای دنیا بوده است.

الگوهای حکمرانی فضای مجازی حاکم در کشورها

به طورکلی مدل تنظیم گری در هر کشوری در خصوص موضوعات روز یا فضای مجازی تا حد بسیاری متأثر از نظام سیاسی و رژیم حکمرانی آن است. همین موضوع بر مدلی که برای تنظیم گری بر اینترنت و فضای مجازی انتخاب می شود، نیز بسیار مهم است، لذا به طورکلی طبقه بندی الگوهای حکمرانی فضای مجازی شامل موارد زیر است:

• الگوهای حکمرانی فضای مجازی در نظام لیبرالیستی: الگوی حاکم بر ایالات متحده آمریکا مبتنی بر الگوی آزاد بوده است هرچند این الگو در سال های اخیر دچار تغییراتی شده است؛
• الگوهای حکمرانی فضای مجازی در نظام مشارکتی اروپا: احترام به حریم خصوصی شهروندان و حقوق بشر مهم ترین دغدغه این الگوی حکمرانی است و در صورت فراهم نشدن امنیت برای شهروندان اروپایی، با واکنش و مداخله حاکمیت مواجه می شوند؛
• الگوی حکمرانی فضای مجازی در نظام فکری کنترلی و دولت محور: دغدغه اصلی این الگو حفظ امنیت سیاسی است. الگوی چینی، الگوی روسی و شبکه ملی اطلاعات ایران در این دسته بندی قراردادند. این رویکرد طرفدار نظام مند ساختن اینترنت حول نهادهای قانونی متمرکز است. تلاش این کشورها بر جداسازی و زیرساخت ارتباطی خود با زیرساخت های جهانی و بومی سازی اینترنت داخلی با هدف افزایش استقلال و اقتدار سایبری متمرکز است.

ساختار حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران و مسائل پیشروی حکمرانی

از ابتدای انقلاب تا دهه ۱۳۸۰ مبتنی بر منطق شکست بازار در توسعه زیرساخت، انحصار دولتی و حکمرانی سلسله مراتبی در حوزه فناوری و اطلاعات و ارتباطات شکل گرفته است. در دهه ۱۳۸۰ با فناوری اطلاعات به میزان فناوری ارتباطات توسعه پیدا نکرد؛ لذا دولت ناگریز از معماری مبتنی بر صوت در دهه ۷۰، به اصلاح معماری مبتنی بر IP در دهه ۸۰ روی آورد. توسعه روزافزون، موجب طرح راه اندازی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی شد تا تصمیمات فزاینده ای که پیش ازاین در هیئت دولت اتخاذ می شد، یک تنظیم گر تخصصی تصمیم گیری و دنبال شود. در دهه ۱۳۹۰ و با بروز فناوری نسل سوم و چهارم اطلاعات در کشور سه جریان توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایجاد شد. هم چنین همگرایی سه جریان فناوری، سیاستی و اداره امور عمومی منجر به توسعه اقتصادی در پوشش اقتصاد دیجیتال در کشور شد؛ اما این نظام همچنان دارای چالش و مسائلی در حوزه تنظیم گری و وضع قوانین در ایران است که به برخی از آن ها اشاره شده است:

• تعلل در تاسیس نهادهای تنظیم گر بخشی و فقدان تدابیر لازم جهت تسهیل توسعه تنظیم گری؛
• نقش کم رنگ نهادهای مرتبط با بخش خصوصی دانشگاهی و جامعه مدنی در ساختار حکمرانی فضای مجازی کشور؛
• تأثیرگذاری معنادار عوامل سیاسی و ملاحظات امنیتی بر وضعیت تصمیم سازی و مقررات گذاری؛
• عدم اعمال بازنگری های دوره ای منظم در ارتباط با مقررات؛
• عدم ترکیب مناسب اعضای شورا به لحاظ خبرگی در موضوعات و دانش تخصصی موردنیاز.

پیشنهاداتی در جهت حل مسائل پیشروی حکمرانی فضای مجازی

در جهت حل مسائل و چالش های پیش روی حکمرانی فضای مجازی ایران راهکارهای زیر پیشنهاد شده است:

• واگذاری حوزه سیاست گذاری به شورای عالی فضای مجازی و همگرایی نهادهای تنظیم گر بخشی؛
• تعیین روشن و شفاف حدود و وظایف و اختیارات کمسیون تنظیم مقررات ارتباطات و شورای رقابت؛
• اقدام مؤثر و جلوگیری از اثرگذاری عوامل سیاسی و ملاحظات امنیتی بر وضعیت تصمیم سازی و مقررات گذاری؛
• اعمال بازنگری های دوره ای منظم در ارتباط با مقررات حوزه؛
• رعایت اصل تخصص در فرایند تصمیم سازی و تنظیم مقررات و نیز اصول حرفه ای و تخصصی در تهیه و تنظیم پیش نویس.

جمع بندی

امروزه ظهور فناوری های جدید سبب به هم پیوستگی و همگرایی فناوری های قدیم و جدید با یکدیگر شده است. این ارتباطات منجر به همگرایی شبکه های مخابراتی، اطلاعاتی و تلویزیونی با یکدیگر شده است. با ظهور پدیده همگرایی و آشکار شدن اثرات و پیامدهای آن، اصلاحات نهادی تنظیم گری یکی از موضوعات مهم در سیاست های این حوزه بوده است. این حوزه در ایران دارای چالش و مسائلی در حوزه تنظیم گری و وضع قوانین است. «تعلل در تأسیس نهادهای تنظیم گر»، «فقدان تدابیر لازم جهت تسهیل توسعه تنظیم گری» و «عدم ترکیب مناسب اعضای شورا به لحاظ خبرگی در موضوعات و دانش تخصصی موردنیاز» از مشکلات پیش روی حوزه حکمرانی فضای مجازی است. در راستای این مسائل و چالش ها، «واگذاری حوزه سیاست گذاری به شورای عالی فضای مجازی»، «تعیین روشن و شفاف حدود و اختیارات کمسیون تنظیم مقررات ارتباطات» و «رعایت اصل تخصص در فرایند تصمیم سازی و تنظیم مقررات» پیشنهاد می شود.

این مطالعه در آزمایشگاه داده و حکمرانی توسط سیما رفسنجانی نژاد در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.