نسبت کرونا و فضای مجازی و تاثیر آن بر نظام های چهارگانه
ارائه پیشنهاداتی برای حکمرانی فضای مجازی و بازسازی نظام های چهارگانه جمهوری اسلامی ایران
با وجود موفقیت نسبی نظام جمهوری اسلامی ایران در ایجاد نظمی یکپارچه به لحاظ فرهنگی-اجتماعی، عمومی-خصوصی، متن-حاشیه ای و معرفت شناختی، برخی تغییرات در دهه نود، سبب بروز شکاف هایی در این نظم چهارگانه شد. همه گیری ویروس کرونا، این شکاف ها را تشدید کرده است. دولت در شرایط کرونا، امکان حمایت از افراد جامعه را ندارد و این افراد در فضای مجازی هیجانات خود را بروز می دهند. از آن جایی که در چنین شرایطی، عمده ارتباطات از پایگاه خانه ها ایجاد می شود، مرزهای بین قلمروهای خصوصی و عمومی برچیده شده است و منطق دینی به نفع منطق علمی به صورت موقتی تعلیق شده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
نظام جمهوری اسلامی ایران، نظمی یکپارچه به لحاظ فرهنگی-اجتماعی، عمومی-خصوصی، متن-حاشیه ای و معرفت شناختی را درون طرح کلی سیاسی-اجتماعی خود مدنظر داشته که با وجود فراز و نشیب های بسیار در اجرای آن موفق بوده است. تغییرات عمومی جامعه در دهه نود، سبب بروز شکاف هایی در این نظم یکپارچه شده است که ترمیم و بازسازی این نظام های چهارگانه را ضروری می نماید. شرایط کرونایی تکانه شدیدی در جهت تشدید این شکاف ها بود. این موضوع، رسیدگی به این نظام های چهارگانه را بیش از پیش ضروری کرده است. در این پژوهش، سناریویی برای بازسازی و ترمیم نظام های چهارگانه ارائه می شود.
تاثیر کرونا در تشدید گسست های چهارگانه
بحران کرونا موجب تشدید گسست نظام های چهارگانه در کشور شده است. تاثیر کرونا بر این گسست ها به شرح ذیل است:
کرونا و تشدید گسست نظام فرهنگی-اجتماعی رسمی
به دلیل شرایط شبه قرنطینه ای در انتهای سال ۹۸، اجرای طرح فاصله گذاری اجتماعی و تعطیلی مراکز اجتماعی تا عید نوروز، بافت اجتماعی در ایران سست شده است. بازار، به عنوان مرکز ثقل اقتصادی و اجتماعی به حالت نیمه تعطیل در آمده است. با تعلیق بخش های صنعتی و ترانزیتی و بازار، محور اقتصادی جامعه نیز تضعیف گردید. با توجه به الگوی تبلیغی سنتی، در تلویزیون ظرفیت های فرهنگی مستقلی برای تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی با شیوه های معرفتی، سیاسی و علمی رشد نکرده است. در چنین شرایطی، اینترنت تنها مفر ادامه حیات جامعه محسوب می شود. مدارس و دانشگاه ها تنها از طریق اینترنت است که امکان ادامه کار پیدا کرده اند و بسیاری از ادارات به ناچار به خدمات غیرحضوری اینترنتی روی آورده اند. بنابراین تعطیلی اجتماعات رسمی و توسعه فرهنگ مجازی، دستگاه اصلی تبلیغات فرهنگی نظام متکی بر دوگانه اجتماعات رسمی و تلویزیون را به شدت تضعیف کرده است
کرونا و تشدید تضاد حاشیه و متن
در شرایط کرونایی، همه چیز وابسته به دولتی شده است که امکان حمایت از جامعه را ندارد. با توجه به حکومت شبه نظامی کرونایی و بی اعتمادی عمومی به نهادهای سیاسی، این تضاد، محلی برای تخلیه ندارد و فضای مجازی تنها گریزگاه افراد ناراضی است. ارتباطات جمعی، محل همدلی و به اشتراک گذاشتن ناراحتی های به وجود آمده در گروه هایی از جامعه است که بیشترین صدمه را در ساختار اقتصادی-فرهنگی کنونی و در جریان کرونا متحمل شده اند. هیجانات این گروه، در فضای مجازی انباشته شده و گسل فضای مجازی-رئال را تشدید می کند. بنابراین، فشار بیشتر بر طبقات فرودست و شرایط شبه امنیتی، بی اعتمادی حاشیه نشینان به دستگاه رسانه ای و فرهنگی مرکزی را به شدت افزایش می دهد.
کرونا و تشدید تداخل خصوصی-عمومی
در شرایط کرونایی، عمده ارتباطات از پایگاه خانه ها انجام می شود و افراد بدون خروج از خانه در جلسات و کلاس های مجازی شرکت می کنند. این موضوع به معنای برچیده شدن مرزهای میان قلمرو خصوصی و قلمرو عمومی می باشد. در واقع، با توجه به پیری دولت و ناتوانی مالی آن در واکنش به کرونا و حمایت از مردم جامعه و بلاتکلیفی صاحبان مشاغل، سردرگمی و پراکندگی در امر عمومی در دوران کرونا تشدید شده است. بنابراین تداخل امر عمومی و خصوصی توسط فضای مجازی، نمایندگی امر عمومی توسط دستگاه های سیاسی و رسانه ای رسمی را دچار چالش می کند.
کرونا و در هم ریختن نظام دینی-علمی
نظام جمهوری اسلامی در مواجهه با مسائل و پیشامدها، از جمع منطق دین و علم بدون القای تعارض میان منطق دینی و منطق علمی تبعیت می کند. با این حال در موارد بحرانی مانند کرونا، دستگاه معرفت شناختی دولایه دینی-علمی توانایی پاسخگویی به وضعیت بوجود آمده را ندارد و منطق دینی به نفع منطق علمی به صورت موقتی تعلیق می شود. در پدیده بسته شدن حرم ها و مساجد نیز، بین علم و دین تعارض ایجاد شد و حاکمیت علمی، به لحاظ نظری و عملی دست بالاتر را نسبت به حاکمیت دینی به دست آورد. بنابراین غلبه علم بر دین، نظام الهیات حوزوی و نظام دوگانه حاکمیت دوگانه دینی-علمی را به نفع سکولاریسم زیر سوال میبرد.
چشم انداز جدید
طبق تحلیل های این پژوهش، گسل مجازی-رئال، محل اصلی انباشت گسست های چهارگانه است. به عبارت دیگر، فضای مجازی به محل تجمع نیروهایی تبدیل شده است که بخاطر بحران در نظام های چهارگانه و تکانه کرونایی، از ساختار رسمی مرکزی گسسته شده اند. بنابراین مسئولان تصمیم گیر باید در جهت تغییر پارادایم حکمرانی فضای مجازی تصمیمی قاطع اتخاذ کنند.
برای رفع گسل مجازی-رئال و بازسازی نظام های چهارگانه، الگوی مدیریت غیرمتمرکز و حمایت قانونی از کنشگران ترمیم فضای مجازی به شرح زیر پیشنهاد می شود:
ضروری است که قوانین و مقررات حقوقی جدیدی جهت صیانت از کنشگران فضای مجازی تصویب شده و نهادهای فرهنگی جدید فضای مجازی ایجاد شود. این نهادهای فرهنگی جدید، می توانند کمپین های سیاسی و فرهنگی تشکیل دهند؛ سازوکارهای مالی غیرانتفاعی-غیردولتی را با معافیت مالیاتی توسعه دهند؛ به طور علنی شبکه سازی کنند؛ قوانین و سازوکارهای رسمی را آزادانه مورد انتقاد قرار دهند و مطالبات عمومی را تا مرحله اصلاحات واقعی در نهادهای سیاسی مربوطه دنبال کنند؛ دیدگاه های فکری و فرهنگی خود را آزادانه مطرح و تبلیغ کنند؛ نهادهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی رسمی باید ملزم به پاسخگویی به آن ها باشند. همچنین هرگونه عدم شفافیت مالی، پولشویی و لابی گری از طریق شیوه های نامشروع، باید به طور مصرح در این قوانین دیده شود.
در چنین اکوسیستمی، کنشگران و نهادهایی به عنوان کنشگران ترمیم فضای مجازی-رئال متولد می شوند. با این حال، دولت ها و نهادهای عمومی، خیریه ها، اوقاف و شرکت های خصوصی می توانند با سازوکارهای شفاف، از جهت گیری های مطلوب خود در کنشگری ترمیمی حمایت کنند. در این سیستم، طبقه جدیدی از نخبگان فضای مجازی ظهور می کنند که می توانند به میزان زیادی بحران طبقه الیت در جمهوری اسلامی را حل کنند. این نخبگان می توانند سهم بزرگی در اداره افکار عمومی و ورود به سطوح حاکمیتی در آینده داشته باشند و کشور را از سلطه آقازادگان، نفوذ رجال وابسته به باندهای سرمایه داری و رجال وابسته به قدرت های بیگانه نجات دهند.
در نتیجه چنین شیوه نوینی، نظام های چهارگانه جمهوری اسلامی به میزان زیادی ترمیم می گردد. امر رسمی و غیررسمی، خصوصی و عمومی، فرهنگی و اجتماعی، علمی و دینی، حاشیه و متن توازن خود را به دست آورده و سلامت اخلاقی و مشارکت عمومی افزایش می یابد. به مدد این نظام فرهنگی نوین، ساختارها و نهادهای کشور به تدریج از رکود خارج شده و فضای مجازی به قلب تپنده دولت-ملت ایرانی تبدیل می گردد.
جمع بندی
گسل مجازی-رئال، محل اصلی انباشت گسست های چهارگانه کشور است که در بحران کرونا تشدید شده است. در این گزارش، سناریویی برای بازسازی و ترمیم نظام های چهارگانه پیشنهاد شد. طبق این سناریو، برای تغییر پارادایم حکمرانی فضای مجازی، باید قوانین جدیدی جهت صیانت از کنشگران فضای مجازی تصویب شده و نهادهای فرهنگی جدیدی در فضای مجازی ایجاد شود. این شیوه نوین با اصلاح بحران طبقه الیت، سهم بزرگی در اداره افکار عمومی و ورود به سطوح حاکمیتی در آینده داشته و نهادهای کشور را از رکود خارج می کند.
این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر و توسط محمدحسین بادامچی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
