رهبران فکری در شبکه اجتماعی توییتر
شناسایی رهبران فکری در شبکه های اجتماعی و تحلیل محتوایی عملکرد آن ها (نمونه موردی: توییتر)
شبکه های اجتماعی دارای ویژگی‌های ذاتی نظیر مرجعیت زدایی در حوزه فرستنده پیام، تعاملی بودن، سرعت و سهولت دسترسی و انتقال پیام و همچنین ماهیت شبکه ای، هستند. با افزایش میزان استفاده از شبکه های اجتماعی، اثرگذاری رهبران فکری این شبکه ها بر عموم مردم نیز افزایش یافته است. به منظور تحلیل عملکرد رهبران افکار در شبکه های اجتماعی، داده های مرتبط با شبکه ۹۴ هزار نفره شبکه اجتماعی توییتر جمع آوری گردید. تحلیل محتوایی این داده ها در قالب چهار شبکه مستقل شامل شبکه اول دنبال کنندگان و دنبال شوندگان، شبکه دوم بر پایه ریتوییت، شبکه سوم و چهارم بر اساس لایک و ریپلای انجام می شود.
ضرورت و اهداف پژوهش
بر اساس آمار موجود، رشد سالانه کاربران شبکه های اجتماعی به نسبت رشد کاربران اینترنت و کاربران منحصر به فرد موبایلی در جایگاه نخست قرار دارد. در کشور ما نیز آمار کاربران اینترنت و شبکه های اجتماعی با رشدی روزافزون همراه است. به نحوی که بر اساس آمار ارائه شده توسط معاون محتوایی مرکز ملی فضای مجازی، تنها تا سال ۱۳۹۶، ۵۸% از مردم حداقل عضو یکی از شبکه های اجتماعی بوده اند. طبیعتا این مسئله در حوزه علوم ارتباطات موجب شکل گیری مسائل و نیازهای جدیدی شده است. همچنین لزوم بازنگری و به روز رسانی مفاهیم و نظریه های ارتباطی را متناسب با اقتضائات روز یادآور می شود. در این میان، موضوع رهبران افکار از جایگاه شاخصی برخوردار است. رهبران افکار افرادی هستند که به دلایلی بیش از دیگران در معرض رسانه ها قرار داشته و پیام‌های ارتباطی را با انتخاب، تحلیل و تفسیرهای خود به سایر مخاطبان منتقل می کنند. این مفهوم در بسترهای نوین ارتباطی بروز و ظهور متفاوتی دارد. زیرا شبکه های اجتماعی دارای ویژگی های ذاتی نظیر مرجعیت زدایی در حوزه فرستنده پیام، تعاملی بودن، سرعت و سهولت دسترسی و انتقال پیام و همچنین ماهیت شبکه ای است.
روش شناسی پژوهش
این تحقیق از حیث تمرکز و روش تحقیق دارای دو فاز مجزا و در عین حال تکمیلی است. فاز نخست فارغ از ویژگی های اختصاصی کاربران یا گروه ها، بر تحلیل روابط میان شبکه ای متمرکز است و در این فاز بود که رهبران فکری و همچنین جهت و شدت ارتباطی گراف، به صورت روشمند و از طریق روش تحلیل شبکه های اجتماعی شناسایی شدند. در فاز دوم، با تمرکز بر افراد شناسایی شده و محتوای تولیدی توسط ایشان، ویژگی ها و مختصات کنش سیاسی-رسانه ای ایشان تبیین و تحلیل شد. در این راستا، ابرکلمات کاربران بر اساس الگوریتم تشخیص فراوانی کلمات در دو مقیاس فردی و جمعی و در دو بازه زمانی متفاوت استخراج گردید. بازه نخست به زمان جمع آوری داده ها و در تاریخ اول اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۶ تا خرداد ۱۳۹۷ اختصاص دارد و بازه دوم مشتمل بر هزار توییت آخر کاربران است که از تاریخ ۱۶ آبان منتشر شده است.
در گام نخست با اتخاذ رهیافت سیاسی به عنوان رهیافت مختار پژوهش، وضعیت شناسی پدیده رهبران فکری در فضای شبکه های اجتماعی انجام شد. برای پیشبرد مسیر تحقیق، فضای توییتر به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب شد. علاوه بر آمار قابل توجه کاربران توییتر، ویژگی متن محور بودن باعث می شود تا در قیاس با سایر شبکه های اجتماعی مشابه، امکان دستیابی به نمونه ای نخبگانی تر و متناسب با موضوع تحقیق فراهم شود. سپس با بهره گیری از توصیه های روش تحلیل شبکه های اجتماعی (SNA)، ضمن شناسایی روشمند گروه ها یا افرادی که در نقش رهبران افکار عمل می کنند، جهت و شدت ارتباطی افراد مرتبط با ایشان مشخص گردید. در گام دوم، وضعیت کنش سیاسی-رسانه ای رهبران افکار تحلیل و تبیین شد.
پس از جمع آوری داده‌های مرتبط با شبکه ۹۴ هزار نفره، شبکه ارتباطی در بستر توییتر در قالب چهار شبکه مستقل و در عین حال مرتبط تشکیل شد. شبکه نخست بر پایه دنبال کنندگان و دنبال شوندگان و در قالب یک شبکه و شبکه دوم بر پایه ریتوییت ایجاد شده است. شبکه سوم و چهارم نیز بر اساس لایک و ریپلای تشکیل شده اند.
تحلیل محتوایی کنش رهبران فکری و سیاسی
نتایج این پژوهش در دو بخش زیر تحلیل می‌شود:
تحلیل فراوانی و ابرکلمات
در هر دو بازه زمانی، کلمات برجسته شده توسط رسانه ها، تأثیر چندانی بر ابرکلمات کلی رهبران فکری نداشته است. در بازه زمانی اول، رویداد انتخابات در برجسته شدن کلماتی نظیر ایران، روحانی، انتخابات، حمایت، قالیباف، دولت، گفت و گو و … مؤثر بوده است. همچنین انتخاب ترامپ به عنوان رییس‌جمهور آمریکا و نسبت او با توافق برجام، موجب برجسته شدن واژگانی نظیر آمریکا، برجام، ترامپ، توافق، هسته ای، مذاکره و … شده است. از طرفی دیگر، میزان هم پوشانی ابرکلمات شبکه ریتوییت با ابرکلمات جمعی چهار شبکه، بالای ۹۱% برای واژگان تک کلمه ای و ۸۸% برای واژگان دوکلمه ای است که نشان از همراهی بیشتر رهبران فکری بر اساس شاخص ریتوییت با توییت های رسانه ای دارد. در بازه زمانی دوم، برجسته شدن مسائل روز در قیاس با ابرکلمات بازه نخست محسوس و عینی است.
نسبت هم پوشانی ابرکلمات واژگان دو کلمه‌ای و تک کلمه ای به نحو قابل توجهی بالا بوده و عمده کلمات برجسته شده در هر دو بخش، ذیل موضوعات زیر بوده است:
- رویدادها یا تقویم سیاسی؛
- مسائل منطقه یا حوزه بین الملل؛
- اظهارنظرهای اشخاص یا جریانات سیاسی؛
- نهادها، مناصب و شخصیت های سیاسی؛
- قوانین، لوایح یا تصمیمات سیاسی؛
- اقشار یا نمادهای سیاسی؛
- کنش های سیاسی یا امنیتی؛
- رسانه ها؛
- اظهارنظرهای شخصی کاربر در قالب کلماتی مثل نظرم، اعتقادم، نظر من و …؛
- غیریت سازی با دیگری سیاسی در قالب کلماتی نظیر خودشون، خودتون، خودت، اونا، خودشان و …؛
- رویدادها یا موضوعات غیرسیاسی یا محیط زیستی.
تحلیل محتوای کیفی
بر اساس کدگذاری انجام شده، محتوای کلی توییت های منتخب شامل چهار محور اصلی است. محور نخست با تمرکز بر وجه عاملیت برخی کارگزاران و همچنین ساختار نهادی کشور، مدعی وجود نوعی از دموکراسی ناقص در برایند نهادی کشور است. محور دوم به انتقاد از بستر و زمینه های اجتماعی-سیاسی اختصاص دارد. محور سوم به رقابت جریان های سیاسی و محور چهارم به روزنوشت های غیرسیاسی می پردازد.
پیشنهادات
با توجه به ضرورت کار منسجم و دقیق در حوزه مسائل تحلیل شبکه، پیشنهاد می شود که شورا یا مرکزی برای برنامه ریزی تحقیق محور در این زمینه تشکیل شود. این مرکز با گردآوری متخصصان حوزه های علوم اجتماعی و مهندسی، باید عناوین و سوژه های مهم تحقیق در این زمینه را مشخص، اولویت بندی و اجرایی کند. یکی از تفاوت های حوزه تحلیل شبکه با سایر حوزه های علوم اجتماعی در عینیت و پویایی مسائل این حوزه است. شورای مذکور می تواند مسائل این حوزه را از جهت های مختلف مدیریت و برنامه ریزی کند.
استفاده عملیاتی از ظرفیت دانشگاه های مهندسی و دانشجویان و فارغ التحصیلان علوم ریاضی، از دیگر پیشنهادهایی است که می تواند ظرفیت جبهه رسانه ای انقلاب اسلامی را در این حوزه افزایش دهد. تجربه این تحقیق نشان داد که علی رغم همه محدودیت های دسترسی و مشکلات عدیده مالی و زمانی، این ظرفیت در بدنه مهندسی کشور وجود دارد که به شرط تعامل درست، به عنوان بازوی اصلی و همراه پژوهشگران و مدیران حوزه علوم اجتماعی ایفای نقش کنند. شاید اصلی ترین مشکل در این بخش به فقدان زبان مشترک و احساس استغنای کاذب دو طرف از یکدیگر بازگردد. لذا پیشنهاد می شود از طریق برگزاری نشست های مشترک میان متخصصان این دو حوزه، ادراک غیررسمی و زبان مشترک میان این دو گروه تقویت شود. همچنین می توان بخشی از مسائل تحدید شده ای را که توسط کارشناسان علوم اجتماعی به سوالات و اهداف عملیاتی تبدیل شده اند، در قالب فراخوان های دانشگاهی با کیفیتی بالا و هزینه ای پایین اجرایی کرد.
جمع بندی
این پژوهش با هدف شناسایی رهبران فکری در شبکه اجتماعی توییتر و بررسی محتوایی توییت ها انجام شده است. در این راستا، داده ها در قالب چهار شبکه شامل دنبال کنندگان و دنبال شوندگان، ریتوییت، لایک و ریپلای بررسی شده اند. بر اساس یافته های این پژوهش، در کلمات برجسته شده در شبکه چهارتایی و شبکه تجمعی ریتوییت نسبت به ابرکلمات همین شبکه ها، بدون لحاظ کردن توییت رسانه ها، تفاوت معناداری وجود ندارد. همچنین کلمات برجسته شده در شبکه های مختلف بسته به اقتضائات زمانی دچار تغییرات ملموسی بوده اند. به نحوی که میزان انطباق آن ها با مسائل سیاسی و حتی غیرسیاسی روز واضح است. پیشنهاد این پژوهش تشکیل مرکز یا شورا برای انجام تحقیقات در حوزه شبکه های اجتماعی است. تعامل پژوهشگران و مدیران حوزه علوم اجتماعی با دانشگاه های مهندسی و دانشجویان لازمه تشکیل این مرکز است.
این مطالعه در پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت و با همکاری سازمان صدا و سیما و شرکت آرمان رایان در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.
