بررسی وضعیت هزینه کرد مصرف فرهنگی خانوار

مصرف، نقش مهمی در امور روزمره افراد و نظام اجتماعی ایفا می کند و دارای ابعادی چندگانه است. شیوه مصرف کردن را می توان به عنوان مقوله ای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی طبقه بندی کرد. مصرف فرهنگی از جمله مفاهیم مهم برای سنجش میزان رفاه و سطح توسعه یافتگی جوامع و کیفیت سبک زندگی شهروندان محسوب می شود که وابسته به بستر شکل گیری و توسعه آن، تعاریف گوناگونی دارد. این نوع از مصرف در بعد خانوار را می توان به کل هزینه هایی اطلاق کرد که برای خرید یا استفاده کردن از محصولات و خدمات فرهنگی مانند کتاب، موسیقی، گردش و تفریح، تئاتر و فیلم و… صرف می شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

شیوع ویروس کرونا از اواخر سال ۲٠١٩میلادی مقارن با سال ١٣٩۸ هجری شمسی، مخاطراتی را در جهان متوجه خود ساخت که عرصه های مهم فرهنگ نیز از آن مصون نبوده است. استفاده از همه نوع کالا از جمله کالاهای فرهنگی متاثر از ملاحظات بهداشتی، محدود شد و حتی ورود کالاهای مصرفی، تحت کنترل شدید بهداشتی قرار گرفت. از طرف دیگر بسیاری از برنامه های فرهنگی به حالت تعلیق درآمد و ارتباط بین «انسان» و «فرهنگ» دچار تغییرات جدیدی شد. از این رو می توان گفت، کرونا با وجود آنکه از ماهیتی مرتبط با سلامت برخوردار است، اما آثار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن را نمی توان از نظر دور داشت؛ اما تاثیرپذیری الگوی مصرف فرهنگی جامعه و تغییر سبک زندگی افراد به واسطه کرونا، تماما مخاطره آمیز تلقی نمی شود. کرونا مانند هر پدیده دیگری به صورت توامان، دارای پیامدهای مثبت و منفی است و شناخت این پیامدها به استفاده از فرصت ها و مدیریت تهدیدهای کرونا منجر می شود. از همین رو هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل مصرف فرهنگی خانوارهای ایرانی طی سال های ١٣٩۶تا ١۴٠٠بر مبنای گزارش منتشر شده توسط مرکز آمار ایران است.

مصرف فرهنگی خانوار در مقیاس کلان

در این بخش از پژوهش، داده های کلان مربوط به مصرف فرهنگی مانند هزینه فرهنگی استان ها و سهم هزینه فرهنگی دهک ها، نمایش داده می شود:

سهم هزینه فرهنگی استان ها

بررسی های انجام شده در زمینه هزینه فرهنگی استان ها نشان دهنده این است که استان زنجان دارای بیشترین هزینه کرد و استان کرمان دارای کمترین هزینه کرد فرهنگی بوده است. همچنین استان مرکزی هم در مصرف ملزومات هنری و هم مصرف مذهبی، بیشترین هزینه کرد فرهنگی را داشته است. استان کرمان در دو دسته ملزومات هنری و صوت و تصویر کمترین هزینه فرهنگی را صرف کرده است. استان اردبیل نیز هم در دسته پوشاک و هم ورزش در پایین ترین رده هزینه کرد قرار دارد و استان یزد کمترین هزینه را به مصرف کتاب و گردشگری اختصاص داده است.

میزان ریالی هزینه کرد فرهنگی خانوار در سال های مختلف

آمارها نشان دهنده این است که خانوار ایرانی از سال ١٣٩۷ تا ١٣٩٩، هزینه فرهنگی خود را کاهش داده است. این شتاب کاهنده به ویژه در سال ١٣٩٩نسبت به سال ١٣٩۸ مشهود است. خانوارها در این سال ۸.۸ میلیون ریال و نسبت به سال گذشته ٣.٣میلیون ریال کمتر برای فرهنگ هزینه کرده اند، اما میزان هزینه کرد فرهنگی در سال ١۴٠٠نسبت به سال گذشته با رشد ۵.٣ میلیون ریالی مواجه بوده است و روند افزایشی آن محسوس است.

هزینه فرهنگی کل دهک ها

آمارها نشان می دهند که در سال ١۴٠٠بالاترین دهک جامعه ۷.۵ برابر بیشتر از دهک اول برای مصرف فرهنگی هزینه کرده است. این اختلاف در سال ٩٩شش برابر، سال ٩۸ هفت برابر، سال ٩۷ نه برابر، سال ٩۶بیش از ده برابر و کل پنج سال دوازده برابر بوده است.

مقایسه سهم هزینه فرهنگی هر یک از دهک ها طی پنج سال

بر اساس بررسی های انجام شده، هزینه فرهنگی تمامی دهک ها در سال ١٣٩٩در مقایسه با سال های گذشته، افت کرده است؛ اما این هزینه در سال ١۴٠٠برای تمامی دهک ها (به غیر از دهک ۲ که ثابت باقی مانده است) با رشد مواجه بوده است. بیشترین میزان رشد برای دهک دهم درآمدی است که در سال ١۴٠٠نسبت به سال گذشته، ٠.۵٩درصد برای فرهنگ به میزان بالاتری هزینه کرده اند.

مصرف فرهنگی خانوار (مقیاس خرد)

مصرف فرهنگی خانوار در مقیاس خرد به شکل جزئی تر، نحوه صرف هزینه های خانوار برای امور فرهنگی را بررسی می کند. به بیان ساده تر، این موضوع بررسی می شود که برخی متغیرهای زمینه ای مانند تحصیلات و اشتغال یا وضعیت اسکان خانواده، چگونه بر مصارف فرهنگی آن اثرگذار است.

سهم هزینه فرهنگی محل سکونت طی سال های اخیر

بر اساس آمارها خانوار روستایی در سال ١۴٠٠به میزان ۲.٣درصد و خانوار شهری ١.۴درصد برای فرهنگ هزینه کرده است. این میزان برای خانوار روستایی نسبت به سال گذشته ثابت بوده، اما خانوار شهری حدود ٠.١درصد هزینه بیشتری صرف کرده است. مقایسه هزینه کرد فرهنگی خانوارها از هر دو محیط طی هر سال نسبت به سال گذشته، حکایت از افت هزینه فرهنگی دارد.

سهم هزینه فرهنگی مصرف فرهنگی

مصارف هزینه فرهنگی خانوارها در یک دسته بندی شامل گردشگری، ورزش و تفریح، هنر، مذهبی، کتاب، نوشت افزار، پوشاک، رسانه و مطبوعات است. بر مبنای بررسی های انجام شده هزینه ورزش و تفریح خانوار به نسبت سایر دسته ها تفاوت بسیار زیادی در سال ١٣٩٩داشته است. مجموع برآورد چهار سال، حاکی از آن است که هزینه خانوار ایرانی برای ورزش در سال ١٣٩٩ بسیار افت کرده، اما در سال ١۴٠٠رشد بسیاری یافته است. در مقابل، خانوارها برای سرگرمی بیشتر هزینه کرده اند. این موضوع، فرضیه اثر کرونا بر کاهش فعالیت های ورزشی خانوار مانند تنیس، والیبال، بدمینتون و… و افزایش استفاده از انواع نرم افزارهای رایانه ای به عنوان تفریح و سرگرمی را تقویت می کند. درواقع، به واسطه ویروس کرونا و ملاحظات بهداشتی، مصرف فرهنگی مرتبط با فعالیت های فراغتی خارج از منزل محدود و فعالیت های فراغتی داخل منزل، تقویت شد. نتایج مطالعه ای با هدف ارزیابی پیامدهای ویروس کرونا بر سبک زندگی نشان می دهد، بحران کرونا و شرایط متعاقب آن موجب شده است تا در حوزه مصرف کالاهای فرهنگی، الگوهای مصرف دیداری و شنیداری بسیار تقویت شود.

سهم هزینه فرهنگی گروه تحصیلات

اساسا مطالعات پیرامون رابطه بین تحصیل و مصرف فرهنگی در دو دسته جای می گیرد. عده ای با اثبات رابطه مستقیم و معنادار بین سطح تحصیلات و میزان مصرف فرهنگی، این گونه نتیجه می گیرند که تحصیلات بیشتر با مصرف فرهنگی بیشتر همراه است. در مقابل، گروه دوم، تحصیلات بالاتر را الزاما به معنای مصرف فرهنگی بیشتر تلقی نمی کنند و آن را وابسته به عوامل دیگری می دانند. نتایج بررسی های پژوهش حاضر دیدگاه دوم را تقویت می کند. درواقع، سرپرست خانوار با تحصیلات پایین در طول این سال ها بیش از سرپرست خانوار با تحصیلات بالا برای فرهنگ هزینه کرده است. به صورت کلی در سال ١٣٩٩سرپرست خانوار از هر دو سطح تحصیلات، به شکل قابل توجهی نسبت به سال های گذشته، مصرف فرهنگی را در اولویت چندم خود قرار داده اند و هزینه کمتری صرف آن کرده اند.

سهم هزینه فرهنگی مالکیت محل سکونت

هزینه کرد فرهنگی خانوار دارای ملک اجاری و عرضه و عیان از سال ٩۶تا ٩٩کاهش یافته است و این کاهش هزینه برای خانوار دارای ملک، بیشتر بوده است. موضوع قابل توجه آن است که در سال١۴٠٠اجاره نشین ها نسبت به سال گذشته ٠.۲ درصد بیشتر برای فرهنگ هزینه کرده اند. در این سال، خانوارهای دارای ملک اجاره ای ١.۵ درصد از کل هزینه خود را به فرهنگ اختصاص داده اند و این رقم برای خانوارهای دارای ملک شخصی، معادل با ١.۷ درصد است. منطقی است که اسکان در مکان متعلق به اشخاص، صرف هزینه برای سایر امور خانواده از جمله خرید محصولات فرهنگی را قوت می بخشد و در مقابل سکونت در مکان اجاره ای، بخش مهمی از درآمد را مختص هزینه اجاره می کند.

راهکارهای سیاستی افزایش میزان مصرف فرهنگی خانوارها

سیاست گذاری و برنامه ریزی در زمینه مصرف فرهنگی، مختص و ویژه یک سازمان، نهاد خاص یا قشر خاصی از کنشگران نیست و ذی نفعان متعددی برای راهبری و هدایت آن و رسیدن به الگویی از مصرف فرهنگی مطلوب برای تمامی گروه های اجتماعی، دخیل اند؛ اما با توجه به وظیفه، کارکرد، نقش و اثربخشی نهادهای حاکمیتی فعال در عرصه فرهنگ، این گروه را می توان گروه هدفی جهت توسعه مصرف فرهنگی دانست. سیاست های موثر در حوزه های ذی ربط به منظور بهبود و برنامه ریزی در مقوله مصرف فرهنگی همسو با اقدامات و برنامه ریزی های نظام حکمرانی فرهنگی کشور، قابل طرح است:

• بازبینی مجدد نیازهای فرهنگی جامعه و ظرفیت های معطوف به مصرف فرهنگی؛
• محوریت قرار دادن خانواده در برنامه ریزی های مربوط به مصرف فرهنگی؛
• شناسایی خلاءهای فعالیت های فرهنگی موجود در هر استان و اهتمام در جهت رفع آن؛
• شناخت ظرفیت های فرهنگی هر استان و سیاست گذاری مدون برای ارتقاء آن.

جمع بندی

این گزارش، مبتنی بر خروجی طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی طی سال های ١٣٩۶تا ١۴٠٠توسط مرکز آمار ایران، به تحلیل مصرف فرهنگی در بعد خانوار پرداخت. بر این اساس مصرف فرهنگی خانوارها در دو بعد خرد و کلان مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه بررسی های انجام شده در این پژوهش آن است که مصرف فرهنگی خانوار وابسته به انواع زمینه ها، در سال ١٣٩٩با کاهش روبه رو بوده است، اما در سال ١۴٠٠در برخی شاخص ها، مجدد افزایش یافته است. پژوهش حاضر راهکارهای سیاستی را به منظور افزایش میزان مصرف فرهنگی خانوارها ارائه نموده است که بازبینی مجدد نیازهای فرهنگی جامعه و ظرفیت های معطوف به مصرف فرهنگی از جمله این راهکارها می باشد.

این مطالعه در اندیشکده حکمروایی فرهنگ و صنایع خلاق (حرف) با همکاری زهرا اکبری و محمدحسین ولیخانی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.