کرونا و تاثیر آن بر تمدن، دین و نقش دستگاه رهبری

بررسی های این پژوهش از نظرات متفکران در مورد تاثیر شیوع بحران کرونا در وضعیت دین و تمدن نشان می دهد رویکردهای مختلفی به این مسئله وجود دارد که به ۴ دسته تقسیم شده اند.

دسته اول به مسئله دین و علم و تمدن نگاه ابزاری دارند، دسته دوم نگاه های آخرالزمانی به بحران کرونا است. دسته سوم نگاه هایی است که بحران کرونا را در سطح تمدنی صرفا مسئله ای جهانی قلمداد می کنند. دسته چهارم بحران کرونا و تاثیر آن بر دین و تمدن را نسبت به شرایط امروز ایران تحلیل می کنند.

از بین این رویکردها فقط رویکرد چهارم است که می تواند چارچوب تحلیلی مناسبی برای مسئله ما به دست دهد.

ضرورت و اهداف پژوهش

در شرایط بحرانی و وضعیت استثنایی ایجادشده ناشی از شیوع و گسترش ویروس کرونا در ایران و جهان بسیاری از مفاهیم، ارزش ها، اصول و ساختارهای شکل دهنده جهان امروز دستخوش دگرگونی خواهند شد؛ از همین رو اندیشیدن به آنچه به سمت ما می آید در این برهه زمانی ضرورتی انکارناپذیر است. به نظر می رسد شرایط موجود علاوه بر جسم تمدن، روح الهیاتی آن را هم با چالش و دگرگونی مواجه می کند.

در این پژوهش به همین مسائل پرداخته شده است و نظرات برخی اندیشمندان درباره ایران پساکرونا جمع آوری و رویکرد کلی نظرات تحلیل شده است.

معرفی صاحب نظران

• حجت الاسلام سید محمدمهدی میرباقری: رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم، عضو مجلس خبرگان رهبری و از نظریه پردازان در باب نسبت بین علم و دین
• حجت الاسلام حمید پارسانیا: استاد دانشگاه، پژوهشگر و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
• دکتر محمدهادی همایون: عضو هیئت امنای دانشگاه امام صادق (ع)، دانشیار و رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع)
• محمدمهدی میرزایی پور: عضو سابق موسسه علم و سیاست اشراق و عضو فعلی موسسه علم و سیاست فارسی
• دکتر ابراهیم فیاض: پژوهشگر ایرانی حوزه جامعه شناسی و انسان شناسی و دانشیار گروه مردم شناسی دانشگاه تهران
• حجت الاسلام بهمن شریف زاده: تدوینگر کتب اخلاق الهی آیت الله مجتبی تهرانی
• دکتر محمدحسن نیلی: عضو سابق بسیج دانشجویی دانشگاه شریف و عضو فعلی اندیشکده مهاجر دانشگاه شریف
• دکتر جواد درویش: عضو سابق بسیج دانشجویی دانشگاه شریف، مدیر فرهنگی سابق دانشگاه شریف و از محققین حوزه علم و دین اندیشکده مهاجر دانشگاه شریف
• دکتر سید جواد میری: جامعه شناس، دانشیار و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• دکتر میلاد دخانچی: دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترای مطالعات فرهنگی از دانشگاه کوئینز در کینگستون کانادا
• دکتر محمدحسین بادامچی: عضو سابق بسیج دانشجویی دانشگاه شریف و مدیر فعلی اندیشکده راهبردی مهاجر دانشگاه شریف
• دکتر مصطفی تقوی: عضو هیئت علمی گروه فلسفه علم دانشگاه شریف و عضو بسیج اساتید دانشگاه شریف
• دکتر بیژن عبدالکریمی: فیلسوف ایرانی و دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

دسته بندی و بررسی نظرات صاحب نظران

نظرات و ایده های صاحب نظران در چهار دسته عمده قابل تفکیک هستند. البته لازم به ذکر است که مرز شفافی میان این تفکیک ها وجود ندارد و طبیعتا افراد در برخی زمینه ها به دسته های دیگر نیز نزدیک می شود.

• دسته ی اول: تمدن گرایان ایدئولوژیک

دسته اول کسانی هستند که وضعیت الهیاتی و تمدنی جمهوری اسلامی را وضعیتی قابل دفاع و در حال حرکت در مسیر تعالی می دانند. البته شدت این همراهی میان افراد متفاوت است. برخی با رویکردی متافیزیک و برخی با ملاحظات تاریخی اجتماعی با این وضعیت همراهی می کنند.

این دسته طبیعتا دستگاه الهیاتی و تمدنی حاکمیت را در وضعیت کرونایی نیز قابل دفاع می دانند و به همین دلیل، صحنه پساکرونا را نه تهدید، بلکه فرصتی برای رشد و ارتقای دامنه تاثیر جمهوری اسلامی تلقی می کنند.

صاحب نظرانی که تقریبا در این بخش جای می گیرند، مسئله تمدنی و دینی کرونا را عمدتا فرهنگی تلقی می کنند، منظری نسبتا مناسکی یا صوری به دین، دارند و تلقی شان از تمدن، به مثابه امری ثابت و تک معناست که ما الان معنای آن را تا حد خوبی می دانیم و در حال حرکت به سمت وضعیت ایده آل هستیم. آقایان همایون و سپس میرباقری، از مهم ترین نمایندگان این دسته است. همچنین نظرات آقایان پارسانیا و میرزایی پور نیز تقریبا در این دسته قابل بررسی هستند.

• دسته دوم: جامعه گرایان اسلامی

این دسته از صاحب نظران وضعیت الهیاتی و تمدنی فعلی حاکمیت ایران را وضعیتی نامطلوب و در حال افول و در مقابل وضعیت جامعه ایرانی و جهانی را از جهت الهیاتی و فرهنگی به خاطر نزدیکی بیشتر به سنت های فضیلت مدارانه مثبت ارزیابی می کنند.

این دسته مسئله کرونا را اساسی و در لایه الهیاتی کلامی و الهیات سیاسی می دانند و کرونا را فرصتی برای رشد جوامع و تهدیدی برای وضعیت فعلی حکومت ها برمی شمارند و از جهت فلسفه تاریخی وضعیت فعلی را در راستای رشد مردم و تضعیف حاکمیت های ظالمانه و مسیر ظهور تلقی می کنند. تصویر این دسته از تمدن، به مثابه امری غیرثابت و متحول از فهم امروزی ماست. این دسته مردم و فعالیت آن ها در همدلی و انسجام یابی و تعاون را پراهمیت تر از نقش نخبگان می دانند.

طبیعتا محور تجویزی این دسته نیز، کاهش دخالت های حاکمیت در فرایندهای مردمی و صداقت و تواضع و شفافیت حاکمیت در برابر مردم است تا اعتماد مردم جلب شده و تمدن بر پایه فهم فطری و پاک مردم رشد کند. آقایان شریف زاده و نیلی تبیین کاملی از این طرح بحث را ارائه داده اند. همچنین آقایان فیاض و درویش را نیز می توان در این دسته جای داد.

• دسته سوم: ترمیم گرایان الهیات سیاسی

متفکرین این دسته وضعیت الهیاتی رسمی خصوصا الهیات سیاسی حاکم را نامقبول و به شدت ناکارآمد می دانند. این طیف تغییر الهیات انقلاب به الهیاتی اقتدار گرایانه و ایدئولوژیک را از مهم ترین آسیب های تمدنی رخ داده می دانند؛ و از طرف دیگر چون شرایط جهانی را نیز به نحو احتمالی به سمت تقویت الگوهای سرمایه داری اقتدارگرا تشخیص می دهند، بروز چنین شکل هایی از ساختار سیاسی در ایران را از تهدیدهای مهم وضعیت فعلی می دانند.

بازگشت به الهیات انقلاب و توجه به نخبگان ترمیم گر از مهم ترین تجویزهای این طیف می باشد. آقایان دخانچی و بادامچی نمونه خوبی از این طیف هستند. در ادامه آقای میری درجایی میان این دسته و دسته پیشین قرار دارد. تحلیل ایشان از آسیب ندیدن دین داری مردم و پابرجا ماندن سنت ها و باورهای دینی وی را به دسته دوم نزدیک می کند؛ اما تحلیل کلی ایشان درباره وضعیت جهانی و توجه جدی به بحران الهیات سیاسی باعث می شود وی را آسان گرایانه در این دسته مورد تحلیل قرار دهیم.

• دسته چهارم: قائلین بی اهمیتی تمدنی انقلاب اسلامی

هر سه دسته پیشین از مدافعین تمایز جدی الهیاتی و تمدنی انقلاب اسلامی با دنیای مدرن بودند؛ اما دسته ای از متفکران این تمایز را به رسمیت نشناخته و انقلاب اسلامی را عاری از رویکرد تمدنی متفاوتی با دنیای مدرن می دانند. طبعاً این دسته قائل نیستند که با رخ دادن کرونا اتفاقا خاص تمدنی ای برای ایران رخ دهد. نظرات دکتر عبد الکریمی به نمایندگی از چنین رویکردی قابل توجه است.

لازم به ذکر است نظرات دکتر تقوی ازآن جا که ورود جدی به مباحث الهیاتی نداشت، به راحتی قابل بررسی در یک دسته بندی خاص نیست؛ اما با توجه به تحلیل ایشان درباره شرایط جهانی و همچنین محورهای نخبگانی سیاست های پیشنهادی ایشان، نظرات ایشان در کنار دسته سوم مورد تحلیل قرار می گیرد.

پیشنهاد ها

• وضعیت پیش آمده به واسطه شیوع ویروس کرونا هم به لحاظ جهانی و هم به لحاظ وضع کنونی جمهوری اسلامی نقطه عطف است از همین رو ضروری است ما درباره این وضعیت و نسبتش با آینده دین، تمدن، سیاست، اجتماع، حاکمیت و … بیندیشیم و فراتر از آن با عمل هایی متناسب، خود را برای فردای متفاوت با امروز آماده کنیم.
• ما برای جلوگیری از گسترش سکولاریسم اومانیستی و جریان های معنویت گرا نیاز به بازگشت به الهیات انقلاب داریم و برای بازگرداندن اسلام سیاسی به حوزه عمومی و حتی دولت ناچاریم که از مفاهیم مسخ شده موجود در الهیات رسمی عبور کرده و به مفاهیم اصیل انقلاب برگردیم.

جمع بندی

در این پژوهش پس از بررسی و تحلیل نظرات متفکرین انتخاب شده که همه جریانات اصلی صاحب نظران را شامل می شود، سه جریان اصلی در تحلیل دوران پساکرونا از منظر مسئله تمدن و دین صورت بندی شد:

• جریان تمدن گرایان ایدئولوژیک
• جریان جامعه گرایان اسلامی
• جریان ترمیم گرایان الهیات سیاسی

با توجه به مطالب بیان شده جمع بندی این پژوهش بر این نکته تمرکز دارد که حاکمیت باید از نگاه های تمدن گرایان ایدئولوژیک به نگاه های جامعه گرایان اسلامی و ترمیم گرایان الهیات سیاسی نزدیک شود.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر با همکاری محمدحسین بنا و مهدی طهماسبی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.