تحلیل سیستمی و طراحی سیاست های ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران

با تغییر در ساختار اقتصاد جهانی و اهمیت نوآوری به عنوان موتور محرک توسعه، ارتباط دانشگاه و صنعت به عنوان یک سیاست کارا در توسعه و پیشرفت کشور مورد توجه قرار گرفته است. درنتیجه پیوند میان دانشگاه و صنعت به عنوان یکی از دغدغه های اصلی دولت ها در سال های اخیر مطرح بوده است و بسیاری از کشورها سیاست هایی را برای افزایش انگیزه همکاری دانشگاه ها و بخش صنعت شرکت ها و… طراحی و اجرا کرده اند. برای ایجاد یک چارچوب توانمندساز، هم سیاست های عمومی و هم مقررات لازم هستند؛ بنابراین دولت می تواند نقش مهمی در تقویت همکاری های دانشگاه و صنعت ایفا کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه یکی از سیاست های شناخته شده در دنیا برای بهره گیری از هم افزایی بین دانشگاه و صنعت در جهت رشد و توسعه اقتصادی است. ارتباط صنعت و دانشگاه متاثر از عوامل مختلفی است که در این میان نقش محیط نهادی و قوانین بر ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه بسیار اساسی است؛ قوانینی که بعضی از آن ها زمینه های نهادی این ارتباط را ایجاد می کنند و بعضی دیگر بر رفتار و تصمیمات کنشگران دخیل در این ارتباط اثر مستقیم می گذارند. در طول سال های گذشته تلاش های زیادی برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه شده است؛ با این حال هنوز ارتباط نظام مند و مناسبی بین صنعت و دانشگاه در ایران ایجاد نشده است. از همین رو این طرح پژوهشی که در آن از مجموعه ای از روش ها، ازجمله مطالعات کتابخانه ای، فراترکیب، تحلیل اسنادی، تحلیل محتوای کیفی، مصاحبه، روش شناسی علم طراحی و گروه کانونی استفاده شده است، دارای دو هدف توصیفی و هنجاری است. این پژوهش در کنار تحلیل و آسیب شناسی وضعیت موجود ارتباط صنعت و دانشگاه، توصیه ها و ابزارهای سیاستی نیز برای بهبود این وضعیت پیشنهاد می کند.

انواع روش های ارتباط صنعت و دانشگاه

اولین قدم برای شناخت خلاهای سیاستی این حوزه، شناخت انواع روش های ارتباط صنعت و دانشگاه در ادبیات سیاستگذاری این حوزه است. با شناخت انواع ارتباطات می توان دسته بندی مناسبی از ابزارهای سیاستی موجود که این ارتباطات را تقویت می کنند ارائه کرد. در سال های اخیر تعامل بین دانشگاه ها و بخش صنعت و نقش این همکاری ها در تقویت نوآوری موردتوجه بیشتر قرار گرفته است. مشکل ارتباط صنعت و دانشگاه یک مشکل خاص برای ایران نیست. در دنیا سال هاست روش های مختلفی برای پر کردن شکاف صنعت و دانشگاه توسعه داده شده و مورد استفاده قرار گرفته است. برخی از این روش ها عبارتند از:

• جلسه کارگاه و کنفرانس: عدم گفتگو مابین صنعت و دانشگاه به عنوان یکی از دلایل عدم شکل گیری این دو مجموعه شناخته شده است. برگزاری جلسه و کنفرانس از ساده ترین روش های ارتباط صنعت و دانشگاه است که می تواند در بلندمدت باعث نزدیکی دو طرف این ارتباط شود؛
• مشاوره و قرارداد پژوهش: مشاوره و تحقیقات قراردادی یکی از روش های متداول ارتباط صنعت و دانشگاه است. در این روش عموما محققان دانشگاهی به صورت شخصی و با ارتباطات خود به صورت مشاور و یا با انجام پروژه به صنعت کمک می کنند؛
• انتقال موقت دانشگاهیان به صنعت (فرصت مطالعاتی): در این روش که به عنوان فرصت مطالعاتی اساتید در صنعت عنوان می شود، فرصتی به دانشگاهیان داده می شود تا با شناخت صنعت و مشکلات آن ها تحقیقات خود را به سمت رفع مشکلات آن ها سوق دهند. صنعت نیز می تواند در این مدت از مشاوره محققان بهره ببرد و نقص ها و مشکلات خود را با روش های علمی شناسایی کند؛
• ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک: ایجاد مراکز تحقیقاتی و سرمایه گذاری مشترک در این مراکز می تواند نقش مهمی در پیوند خوردن دانشگاه و صنعت داشته باشد. معمولا این مراکز برای فراهم آوردن زمینه انجام تحقیقات مشترک ایجاد می شوند.

ﺷﮑﺎف ﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ و ﺧﻂ ﻣﺸﯽ ﮔﺬاری ﮐﺸﻮر در زﻣﯿﻨﻪ ارﺗﺒﺎط ﺻﻨﻌﺖ و داﻧﺸﮕﺎه

توسعه ارتباط صنعت و دانشگاه به دلیل پیامدهای مثبت آن در توسعه کشور از دیرباز مورد توجه سیاستگذاران بوده است. برای مثال در برنامه چهارم توسعه با مصوبه دولت در سال ۱۳۶۲، ایجاد یک نهاد جدید به نام دفتر ارتباط صنعت و دانشگاه مطرح شد که یکی از اولین گام ها برای ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه در کشور است. با این حال بعد از گذشت چندین دهه از طرح موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه در فضای سیاستگذاری ایران و طراحی سیاست های مختلف برای ارتقا این ارتباط، مشاهده می شود که این امر به خوبی شکل نگرفته است. مطالعات مختلفی نشان داده اند که یکی از عوامل موثر در عدم شکل گیری و کارایی ارتباط صنعت و دانشگاه، ضعف قوانین و سیاست های حمایتی این حوزه هستند. دست نیافتن به اهداف یک سیاست می تواند ناشی از سه عامل طراحی نامناسب یک سیاست، عدم اجرای مناسب و تغییر در شرایط محیطی باشد. در حال حاضر قانون و آیین نامه مستقلی برای ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران وجود ندارد و ابزارهای سیاستی موثر بر این ارتباط در سندهای مختلفی پراکنده هستند. همچنین اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎ ﺑﺮای ارﺗﻘﺎی ارﺗﺒﺎط ﺻﻨﻌﺖ و داﻧﺸﮕﺎه ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ و درﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه را ﺑﺮای ارﺗﻘﺎی اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﯾﺠﺎد ﻣﯽ کنند. علاوه بر این مشاهده می شود که ۸۰ درصد از مواردی که می توانند در ارﺗﻘﺎی ارﺗﺒﺎط ﺻﻨﻌﺖ و داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﺑﺰار ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﯾﻦ موضوع نشان می دهد این اﺑﺰارﻫﺎ ﻋﻤﻼ ﺑﺮای مسائل دﯾﮕﺮی ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﻧﺪ و درﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻨﺸﮕﺮان ﺻﻨﻌﺖ و داﻧﺸﮕﺎه را ﻟﺰوﻣﺎ ﺑـﻪ ﺳﻮی اﯾﺠﺎد ﻫﻤﮑﺎری ﺳﻮق ﻧﻤﯽ دﻫﻨﺪ.

ابزارهای سیاستی ارتباط صنعت و دانشگاه

ابزارهای سیاستی وسیله هایی هستند که دولت ها توسط آن ها رفتار کنشگران را نسبت به یک موضوع تحت تاثیر قرار داده و یا شکل می دهند. ابزارهای سیاستی که معمولا در کشورهای مختلف دنیا برای ارتقاء ارتباط صنعت و دانشگاه مورد استفاده قرار می گیرند ترکیبی از ابزارهای مالی، تنظیمی و نرم است. ابزارهای مالی شامل انواع مختلف انتقال اقتصادی از دولت به بنگاه ها، دانشگاه ها یا موسسات پژوهشی عمومی به شرط همکاری بین یکدیگر است. ابزارهای تنظیمی با هدف ایجاد انگیزه برای طرف های مختلف درگیر در ارتباط صنعت و دانشگاه تاثیر می گذارد. سرانجام، ابزارهای «نرم» شامل شیوه های کاهش مداخله در سیاست های عمومی هستند که بر تسهیل روابط، بسیج شبکه سازی، ادغام و ایجاد اعتماد متمرکز شده اند. گزارش سازمان OECD در خصوص ارتباط صنعت و دانشگاه با مطالعه اسناد سیاستی کشورهای مختلف ابزار سیاستی مختلفی را برای ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه شناسایی می کند که برخی از آن ها عبارتند از:

• ابزارهای مالی شامل گرنت و سوبسید برای تحقیق و توسعه، معافیت مالیاتی، حمایت مالی و خریدهای دولتی؛
• ابزارهای مقرراتی شامل قوانین مربوط به مالکیت معنوی، قوانین مربوط به شرکت های زایشی توسط دانشگاهیان و قوانین ارتقا اساتید و محققان؛
• ابزارهای نرم شامل، برنامه های آموزشی و دستورالعمل های داوطلبانه، استانداردها و قوانین رفتاری.

ابزار سیاستی پیشنهادی برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران

سیستم پاداش دهی و ارتقاء اعضا هیئت علمی در ایران که بر اساس آیین نامه ارتقا اعضاء هیئت علمی تنظیم شده است در جهت دهی مسیر پژوهش های دانشگاهی بسیار موثر است. با این حال این آیین نامه ضعف هایی به خصوص در جهت دهی پژوهش ها به سمت کاربردی شدن و ارتباط صنعت و دانشگاه دارد. لذا پژوهش حاضر پیشنهاد بازطراحی این آیین نامه را ارائه می کند. برخی از باز طراحی ها در بندهای این آیین نامه عبارتند از:

• مشاوره و راهنمایی پایان نامه: دانشجوی مشترک با صنعت و انجام پایان نامه یکی از مسیرهای مهم برای ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه است. در حال حاضر بند ۱۳ از ماده ۳ آیین نامه مربوط به انجام پایان نامه است. در بند پیشنهادی، به پایان نامه های مشترک با صنعت، ضریب امتیاز بالاتری به عنوان تشویق تعلق می گیرد؛
• ایجاد رشته های جدید: ایجاد رشته های جدید به عنوان یکی از مسیرهای شناخته شده ارتباط صنعت و دانشگاه می تواند تاثیر مهمی بر شکل گیری این ارتباط داشته باشد. در این بند پیشنهادی، ایجاد رشته های جدید برای رفع نیازهای صنعت ضریب امتیاز بالاتری در نظر گرفته شده است؛
• فروش دستاورد پژوهشی ثبت شده و ایجاد شرکت های زایشی: فروش دستاوردهای علمی ثبت شده چه به صورت کامل و یا فروش لیسانس آن می تواند یکی از مواردی باشد که به توسعه فناوری و ارتابط صنعت و دانشگاه کمک کند. در پیشنهادات این بخش بندهای ارائه شده برای فعالیت های بخش مربوط به ارتباط صنعت و دانشگاه جایگزین بندهای موجود در آیین نامه می شوند. ایجاد «شرکت های زایشی» یکی از روش های موثر در ارتباط صنعت و دانشگاه است. در آیین نامه ارتقاء اعضا هیئت علمی، از این شرکت ها با عنوان شرکت های دانشگاهی نام برده شده است. با استفاده از فرصت آیین نامه ارتقا می توان با تشویق ایجاد شرکت های زایشی به تقویت رویکرد کارآفرینی در دانشگاه ها و موسسات پژوهشی کمک کرد.

جمع بندی

ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه یکی از سیاست های شناخته شده در دنیا برای بهره گیری از هم افزایی بین دانشگاه و صنعت در جهت رشد و توسعه اقتصادی است. در ایران نیز در طول سال های گذشته تلاش های زیادی برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه شده است؛ با این حال هنوز ارتباط نظام مند و مناسبی بین صنعت و دانشگاه ایجاد نشده است. اولین قدم برای شناخت خلاهای سیاستی این حوزه شناخت انواع روش های ارتباط صنعت و دانشگاه در ادبیات سیاستگذاری این حوزه است که برگزاری جلسه کارگاه و کنفرانس، مشاوره پژوهشگران به صنعت و ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک ازجمله این روش ها هستند. در این مطالعه تلاش شد با بررسی و تحلیل مربوط ترین سیاست ‌های ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه، نشان داده شود که این سیاست ‌ها از خلاهای گوناگونی رنج می ‌برند. اکثر مواد قانونی بررسی ‌شده در این پژوهش فقط به شکل غیرمستقیم به ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه مرتبط اند و برخی از قوانین نیز از مسیرهای ارتباط صنعت و دانشگاه چندان استفاده نمی ‌کنند. پژوهش حاضر به منظور ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه به بازطراحی آیین نامه ارتقای اعضاء هیئت علمی نیز پرداخته است.

این مطالعه در آزمایشگاه طراحی سیاست علم و فناوری با همکاری رضا حسان و رحمان شریف زاده در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.