پیامدهای افزایش سطح زیر کشت خشخاش در افغانستان

به طور رسمی از سال ۱۹۲۴ افغانستان به عنوان کشوری شناخته شد که کشت محدود خشخاش را داشت. امروزه آنچه افغانستان در عمل با آن دست وپنجه نرم می­کند کشت فزاینده خشخاش است؛ امری که این کشور را به بزرگ­ترین تولیدکننده خشخاش دنیا تبدیل کرده است. درواقع مشکلات وسیع داخلی افغانستان موجب شده تا کشت و صادرات خشخاش و تریاک روندی افزایشی داشته باشد. گزارش ­ها حاکی از آن است که در سال ۲۰۲۰، علی­رغم شیوع ویروس کرونا، روند سطح زیر کشت در این کشور با افزایش ۳۷ درصدی کشت این محصول، رکوردی قابل توجه ثبت شده است. این امر موجب کاهش بهای تریاک، سهولت دسترسی و خطر افزایش معنی­­ دار جامعه مصرف­کنندگان در کشور خواهد شد.

کلیدواژه: کشت خشخاش، تریاک، افغانستان

ضرورت و اهداف پژوهش

گزارش جدید دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۲۰ نشان می ­دهد بعد از روند کاهشی سطح زیر کشت خشخاش در کشور افغانستان در سال­ های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ روند کاهشی داشته است؛ اما در سال ۲۰۲۰ باوجود شیوع بیماری کرونا، با افزایش ۳۷ درصدی کشت این محصول، رکوردی قابل توجه در افزایش سطح زیر کشت در این کشور رقم خورده است. هدف از ارائه گزارش حاضر این است که با ارائه اطلاعات دقیق به صورت مقایسه سالانه از آمارهای سطح زیر کشت خشخاش در افغانستان ضمن رصد پژوهشی این حوزه، تحلیلی دقیق از آن برای متولیان امر مهیا شود تا در سیاستگذاری های مخدری در آینده کشور و همچنین آینده دیپلماسی مخدری با کشور افغانستان مورد استفاده قرار گیرد.

آسیب­ شناسی کشت خشخاش در افغانستان

علی­رغم اینکه شواهد بسیار زیادی نشان از وجود ارتباط میان تجارت مواد مخدر و شورشیان دارد، مواد غیرقانونی هرگز به عنوان یک موضوع امنیتی اصلی در نظر گرفته نشده است. آنچه اقتصاد افغانستان را با سایر کشورها متفاوت و مشکلات و آسیب­های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن را عمیق ­تر می­کند، کشت غیرقانونی خشخاش است. از عمده دلایل رونق کشت و سودآوری خشخاش، از هر محصول دیگر در افغانستان می­توان به دلایل زیر اشاره کرد.

• درآمدهای نسبتا بالا در کشوری با محدودیت وجود زمین­ه ای حاصلخیز پرآب؛
• کشت خشخاش محصولی است به لحاظ ارزش مالی بالا و درعین حال کم­وزن،
• نوع شبکه بازاریابی این محصول و خریداری سرِ زمین محصول توسط تجار و دلالان و کاهش چالش های حمل و نقل برای کشاورزان؛
• رونق و جدیت کار محصول تریاک و ایجاد فرصت کار در فضایی خارج از زمین شخصی نظیر خشخاش­کاری شراکتی، درو کاری روزمزد و کشاورز پیمان­کار.

کشت خشخاش در افغانستان

در این بخش به بررسی روند سطح کشت خشخاش طی سال های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ پرداخته شده است.

روند سطح کشت خشخاش در سال­ های ۲۰۱۶ الی ۲۰۱۹

مساحت کشت تریاک در افغانستان از سال ۱۹۹۴ تاکنون (به­جز سال ۲۰۰۱) هیچ گاه کمتر از ۵۴ هزار هکتار نبوده است. از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ میزان کشت به دو برابر افزایش یافت و نگرانی­های بسیاری در سطح جهانی برانگیخت؛ درواقع در سال ۲۰۱۷ با افزایشی ۱۲۷ هزار هکتاری به میزان حیرت­انگیز ۳۲۸ هزار هکتار رسید. به طور عمده افزایش کشت خشخاش در سال ۲۰۱۷ در ولایت­ هایی انجام شده است که مرکز کشت به حساب می ­آیند. از این میان بیشترین افزایش کشت در ولایت هلمند اتفاق افتاده است که نسبت به سال گذشته ۶۳.۷۰۰ هکتار افزایش (بیش از ۷۹ درصد) را نشان می­دهد.

در سال ۲۰۱۸ سطح زیر کشت خشخاش ۲۶۳ هزار هکتار بوده است که نسبت به سال ۲۰۱۷ با ۳۲۸ هزار هکتار، کاهشی ۲۰ درصدی را رقم زده است؛ این کاهش بیشتر به دلیل خشک سالی بوده اما تاثیر آن در همه مناطق افغانستان یکسان نبوده است. می­توان میزان تولید هروئین از تریاک افغانستان برای سال ۲۰۱۸ را بین ۳۶۰ تا ۶۱۰ تن ارزیابی کرد. در این سال نیز ولایت هلمند در صدر جدول ولایات کشت خشخاش قرار دارد و به ترتیب ولایات قندهار، ارزگان و ننگرهار جایگاه­ های دوم تا چهارم هستند.

گفتنی است سیاست­ های امحا و ریشه ­کنی در سال ۲۰۱۸ روی هم رفته ۴۰۶ هکتار خشخاش را در چهار ولایت از میان برده که در مقایسه با سال ۲۰۱۷ دچار کاهش قابل توجهی شده است. گزارش اداره ملی کنترل مواد مخدر آمریکا، میزان سطح زیر کشت خشخاش در سال ۲۰۱۹ را نسبت به سال قبل کاهشی دانست، اما برعکس، تولید تریاک خالص را افزایشی اعلام کرد. بر اساس این گزارش کشت خشخاش در سال ۲۰۱۹ در مقایسه با سال ۲۰۱۸، ۲۸ درصد کاهش یافته است.

سطح زیر کشت خشخاش در سال ۲۰۲۰

جدیدترین گزارش ارزیابی تریاک افغانستان در سال ۲۰۲۰ نشان از افزایش ۳۷ درصدی سطح زیر کشت خشخاش باوجود گسترش ویروس کرونا دارد. در این گزارش مجموع سطح زیر کشت خشخاش در سال ۲۰۲۰، ۲۲۴ هزار هکتار تخمین زده شده است. این گزارش نشان می ­دهد، در سال ۲۰۲۰ در همه مناطق افغانستان به جز منطقه شرقی، افزایش کشت خشخاش مشاهده شده است. همچنین تعداد ولایات بدون خشخاش در افغانستان از ۱۳ به ۱۲ ولایت رسیده است و همچنان بیشترین کشت خشخاش در ولایت هلمند است و پس ازآن بادغیس، قندهار، ارزگان، فاریاب، فراه، بدخشان، بلخ و نیمروز در رتبه­های بعدی قرار دارند.

در سال ۲۰۲۰، ریشه­ کنی خشخاش توسط NSIA و UNODC مورد تأیید قرار نگرفته و در مقابل توانایی تولید تریاک در افغانستان ۶۳۰۰ تن تخمین زده شده است. طبق گزارشات، متوسط برداشت تولید تریاک ۲۸ کیلو در هر هکتار است. منطقه جنوب غربی افغانستان همچنان عمده ­ترین منطقه تولید تریاک است و به طورکلی ۷۱ درصد کل تولید تریاک در این کشور را تشکیل می­دهد. در سال ۲۰۲۰ بهاء کل تریاک تولیدی در افغانستان، ۳۵۰ میلیون دلار آمریکا برآورد شده است. این مقدار پایین ­ترین بهای سرِ زمین تریاک از سال ۲۰۰۹ است که درنتیجه اجرای برنامه نظارت سیستماتیک قیمت تریاک بوده است؛ در واقع میانگین بهای تریاک در سال ۲۰۲۰ با منفی ۱۸ درصد کاهش نسبت به سال پیش به کیلویی ۴۲ دلار رسیده است.

توصیه­ های سیاست­گذارانه برای ایران

ایران به عنوان کشوری که در همسایگی افغانستان و همچنین مجاورت فعال­ترین مسیر ترانزیت مواد مخدر به اروپا یعنی مسیر بالکان قرار دارد، می­تواند نقشی اثرگذار در این حوزه داشته باشد؛ با عنایت به این موضوع توجه به موارد زیر می­تواند برای سیاست گذاران حوزه مبارزه با مواد مخدر مؤثر باشد:

• لزوم تشدید نظارت و تدابیر امنیتی در حاشیه مرزهای شرقی: با افزایش ۳۷ درصدی سطح زیر کشت خشخاش در کشور افغانستان، این امر قهرا به افزایش تولید تریاک و دیگر انواع مواد مخدر در بلندمدت خواهد شد. لذا انتظار می­ رود در پی تعدیل محدودیت های کرونایی در ادامه سال جاری، مقادیر بیشتری از انواع مواد مخدر تریاک پایه به سوی مرزهای کشورمان گسیل شوند. همچنین گفتنی است طبق گزارش­ها، در افغانستان تولید مت­آمفتامین مانند گذشته ادامه دارد و همین امر هشدار جدی در افزایش قاچاق شیشه از افغانستان به داخل ایران است.
• احتمال کاهش قیمت تریاک در ماه­ های آینده: طبق گزارشات بهای تریاک سرِ زمین در این کشور به پایین ­ترین سطح در ۲۱ سال گذشته رسیده است؛ نتیجه آنکه بهای تریاک وارداتی به ایران نیز در ماه های آتی با کاهش روبرو خواهد شد و این امر موجب سهولت در دسترسی به این ماده خواهد شد. از سوی دیگر کاهش قیمت منجر به افزایش مصرف نیز می­ شود. درنتیجه نهادهای سیاست گذار و ناظر باید نسبت به این روند کاهشی آگاه باشند و اجازه ندهند کاهش قیمت تریاک و دیگر مشتقات آن نظیر هروئین و مورفین منجر به افزایش معنی ­دار جامعه مصرف­ کنندگان در ایران شود.

جمع بندی

کشت خشخاش در افغانستان تحت­ ثاثیر عوامل زیادی صورت می­ گیرد. چالش­ های مربوط به حاکمیت قانون مانند بی­ ثباتی سیاسی و ناامنی ناشی از گروه ­های شورشی و تروریستی از عوامل اصلی این موضوع است. طبق گزارشات و برخلاف انتظارها باوجود بحران همه­ گیری کرونا، سطح زیر کشت خشخاش در افغانستان روند افزایشی داشته است و این امر برای ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و بازار مصرف داخلی می ­تواند خطرساز باشد. تلاش برای توسعه کارآفرینی غیرکشاورزی و مبارزه با کشت خشخاش با رصد فضایی مزارع بخشی از سیاست مبارزه با کشت خشخاش است. با توجه به گزارش ­های منتشر شده، تشدید نظارت و تدابیر امنیتی در حاشیه مرزهای شرقی و اتخاذ تدابیر به منظور مقابله با افزایش احتمالی مصرف مواد مخدر در داخل کشور امری ضروری است.

این مطالعه در موسسه هم اندیشی جهانی راه برتر (کادراس) توسط فرزانه سهرابی در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.