ارائه الگوی مشارکت جمعی پدیده پیاده روی اربعین

پیاده روی اربعین به ظاهر، رویدادی برای یادآوری و تکریم حماسه ای در گذشته است؛ اما به شدت متعلق به اکنون ماست و رو به سوی آینده دارد. این آیین نقش قابل توجهی در تقویت قدرت نرم جهان تشیع با بازسازی هویت دینی شیعیان و افزایش سرمایه نمادین و اجتماعی ملل شیعه ایفا می کند. طی سالیان اخیر، تغییرات زیادی در نوع توزیع و سطح درگیری شرکت کنندگان در این آیین اعم از موکب داران، کاروان داران، زوار پیاده و غیرپیاده و… پدید آمده است که حائز دلالت ها و آثار و تاثیرات فرهنگی و اجتماعی مختلفی بر جوامع از جمله جامعه ایرانی در مقولاتی چون انسجام اجتماعی درون فرهنگی و میان فرهنگی بوده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

از آنجا که مدیران و برنامه ریزان اجتماعی همواره به دنبال کشف راه هایی برای بهره گیری از مشارکت جمعی در راستای حل مشکلات و مسائل اجتماعی هستند؛ مطالعه آیین پیاده روی اربعین به عنوان نمونه ای موفق با الگویی بدیع و تنوع در موضوعات مشارکت، از حیث مولفه ها و سازوکارهای نقش آفرین در برگزاری موفق این آیین حائز اهمیت زیادی است. به نظر می رسد الگوگیری از آن برای حل مسائل کشور می تواند راهگشای برون رفت از پاره ای بن بست های سیاستگذاری فرهنگی و سرگردانی ها و ابهامات موجود در فهم چرایی ناکارآمدی برنامه های اجرا شده و در دست اجرا باشد.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش، از روش کیفی و تکنیک مصاحبه­ استفاده شده و نمونه ­گیری برای انجام مصاحبه­ ها به صورت هدفمند از میان موکب­داران و خادمین ایرانی صورت گرفته است. برای تحلیل مصاحبه­ ها از ترکیبی از روش «تحلیل مضمون» و «نمونه­ سازی آرمانی» استفاده شد. در کدگذاری مصاحبه­ ها با بهره گیری از نرم افزار MAXQDA10 ابتدا واحدهای معنایی مرتبط از متن مصاحبه­ جداسازی شده و سپس طی سه مرحله کدگذاری و پیش روی در سطح انتزاع، مضامین مختلفی حاصل آمد که در قالب پنج مقوله ساحت مشارکت، گونه مشارکت، جریان مشارکت، زمین مشارکت و جهان ذهنی مشارکت کننده دسته بندی شد.

لایه های الگوی مشارکت جمعی راه پیمایی اربعین

تحلیل نتایج مصاحبه با مصاحبه شوندگان حاکی از آن است که الگوی پیاده روی اربعین دارای سه لایه پنهان، نیمه پنهان و آشکار درون خود است که در ادامه به تشریح هر لایه پرداخته می شود.

لایه پنهان

در لایه پنهان و یا همان جهان ذهنی مشارکت کننده، با انگاره­ ها، باورها، و تفسیرهایی حکیمانه مواجه هستیم که برآمده از هستی­شناسی و نگرشی مبتنی بر وحی به جهان هستی، فارغ از واقعیت جاری بر زندگی روزمره است. آموزه­ های توسل، برکت، امداد غیب و توفیق مستخرج از متن مصاحبه های این پژوهش، ریشه در آیاتی از کلام الله مجید و روایات رسیده از ائمه اطهار(ع) دارد. طرز فکرهایی چون مثبت ­نگری و کل­ نگری، همچنین نگرش­ جهانی و تاریخی به امور و نظام ارزشی متفاوت کنشگران اربعین ریشه در درک کل­نگرانه و وحدت وجودی نسبت به جهان پیرامون و نوعی فلسفه تاریخ و نظم اخلاقی ویژه دارد.

لایه نیمه پنهان

لایه­ نیمه ­پنهان و یا زمین مشارکت مبتنی بر عقل سلیم است. منظور از عقل سلیم، مجموعه ای از مهارت ها و دانش های ضمنی است که به مرور زمان و به تدریج در نسبت با حکمت دینی شکل گرفته و مردم در زندگی روزمره خود و به طور ویژه در امور و مناسک دینی به کار می بندند؛ بدون اینکه روند آموزشی رسمی  و مشخصی را برای آن گذرانده باشند.

این لایه با قواعد، هنجارها و ویژگی­های نهادی، فرانهادی و مدیریتی مختلفی مواجه است که همگی در امتداد نگاه حکیمانه موجود در لایه پنهان در طول زمان شکل گرفته و بازتولید کننده و یا حامل آن هستند. از این رو هر فرد یا نهادی که از همگرایی بیشتری با نگاه حکیمانه فوق الذکر برخوردار باشد، از قابلیت و ظرفیت نقش آفرینی و همچنین کارآمدی و اثربخشی بیشتری برخوردار خواهد بود.

زمین مشارکت در پدیده پیاده­ روی اربعین، خصلت بارز دیگری هم دارد و آن اجتماع محوری است. منظور از اجتماع در اینجا، گروهی از اقشار مختلف مردم است که دیدگاه­ ها و عقاید مشترکی دارند. منظور از اجتماع محوری، فراهم آوردن شرایط و امکان دسترسی و ایفای نقش مردم در حل مسائل و بهینه کردن الگو هاست.

لایه آشکار

لایه آشکار هم معنویت محور است. منظور از معنویت، نوعی احساس و گرایش ذاتی انسان نسبت به امور غیرمادی است. معنویت در محیط کار و عمل معمولا به سه سطح فردی (کار معنادار)، گروهی  (احساس یگانگی و یکپارچگی با  دیگران ) و سازمانی (همسانی و همسویی با ارزش ­های سازمان) تفکیک می­شود. پیاده روی اربعین با یک فضای کار اداری و سازمانی مواجه نیست تا بتوان از محیط کار و ویژگی­ های آن سخن گفت. اگر تعریف سازمان این گونه باشد که سازمان از هماهنگی معقول عده­ای از افراد برای تحقق هدف مشترکی از طریق تقسیم وظایف و برقراری روابط منظم و منطقی به طور پیوسته فعالیت می­کنند تشکیل می شود؛ می­توان نوعی محیط کار را در این پدیده شناسایی کرد که در آن فضای ارتباط بین کنشگران مبتنی بر پیوند معنوی است و فضای حمایتگری بر مبانی سرمایه معنوی و رابطه با وجود قدسی است.

پیشنهادات سیاستی برای بهره گیری از الگوی پیاده روی اربعین

مطالعه الگوی مشارکت جمعی، معرفی کننده چشم اندازها و دربرگیرنده درس آموزی هایی ارزشمند برای
پدیده های مشابه و یا با وجوه همگراست که سیاستگذاران و تصمیم گیران چنین پدیده هایی می توانند از آن استفاده کنند. در ادامه به خلاصه ای از آن ها اشاره شده است.

• پرهیز از تصدی گری حاکمیتی در برنامه ها و اقدامات مردم محور.
• تناسب ساختار و محتوای برنامه­ های مشارکت با سابقه تاریخی منطقه هدف و خلق پیوند با عناصر تاریخی.
• توجه به پیوست معنوی و دینی برنامه مشارکت.
• فراروی از هویت های قومی، ملی، قبیله ای و مانند آن در برنامه ریزی مشارکت.
• التزام به پیشینه فرهنگی مشارکت کنندگان در برنامه ­ریزی مشارکت.
• پرهیز از نگاه ابزارگرایانه به مشارکت کننده و تمرکز صرف بر عملکرد افراد در جهت دستبابی به اهداف.
• ایجاد تنوع در عرصه های مشارکت عامل افزایش رضایت، جلب مشارکت و ارتقا بهره وری.
• ایجاد بستر شورانگیز و رقابت معنوی عامل خودشکوفایی و بهره حداکثری از منابع موجود.
• مورد توجه قرار دادن طردشدگی مظاهر مدرنیته به عنوان عامل بهینه­ سازی مشارکت.
• درک جهان ذهنی مشارکت کنندگان برای طراحی کارآمد نظام نقش­ ها و نوع مدیریت مشارکت.
• اجتناب از ارزیابی خروجی محور و ایجاد هرگونه زمینه خودنمایی.
• طرد سیاست زدگی و یا فعالیت با برچسب های جناحی و نه بی تفاوتی سیاسی.
• جایگزینی نظارت سخت بر محور سلسله مراتب با نظارت نرم بر محور احترام متقابل.
• توجه به شناسایی کارکردها و نتایج پنهان قصد نشده اما نافع قابل بهره ­برداری در برنامه­ ها.
• پرهیز از به کارگیری الگوی واحد در تامین و توزیع منابع و … .
• استقبال از ساختارشکنی همسو با اهداف برای بهبود فرآیندهای مشارکت.
• طرد تخصص گراییِ افراطی به عنوان مانع درک کلیت فرآیند مشارکت.
• اهتمام جدی به رشد تربیتی، رضایت کنشگر در کل فرایند مشارکت.
• چرخشی کردن داوطلبانه نقش ­ها و مسئولیت­ ها عامل رضایت و مقابله با احساس نابرابری.
• نهادینه ­سازی ترکیب «حمایت گری» و «توانمندسازی» به جای سیستم جبران خدمات.
• تقویت سازوکارهای معنا محور برای کاهش سطح انتظار مشارکت کنندگان از یکدیگر و از مسئولین.
• انتخاب مشارکت کننده براساس تجربه مشابه پیشینی به عنوان عامل بهبود عملکرد.
• اتخاذ معیار گزینش متفاوت برای لایه های مختلف نیروها مانع انحصارگرایی.

جمع بندی

از آنجا که هر الگوی مشارکتی جدای از ابعاد ذهنی و معنایی و خصایص ذاتی، پیوندها و وابستگی­هایی نیز با کنشگران و عرصه­ های کنش برقرار می­کند، بررسی ویژگی ­های جمعیت مشارکت کننده در اربعین ضرورت می­یابد. از خلال این بررسی می توان به معرفی دقیق ­تر ظرفیت ­های پنهان و پیشنهاد های عملی و قابل اجرا برای بهره ­گیری از الگوی مشارکت جمعی اربعین در سایر رویدادها و اقدامات سیاستگذارانه کمک کرد.

طبق یافته های این پژوهش، الگوی مشارکت جمعی پیاده روی اربعین در لایه پنهان حکمت بنیان، در لایه نیمه پنهان مبتنی بر عقل سلیم و اجتماع محور و در لایه آشکار، معنویت محور است. هر لایه بر مبنای لایه زیرین خود بنا شده و شکل می گیرد و از آنجا که حکمت جاری و ساری در لایه پنهان در کنار عقل و حس از وحی بهره جسته، همه الگو رنگ و بوی و خصلت دینی به خود می گیرد. در این پژوهش پس از بررسی الگوی مشارکت جمعی در اربعین، پیشنهاداتی برای سیاستگذاران حوزه های فعالیت‎ های فرهنگی مشارکتی ارائه شده است.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری و توسط صدیقه رمضانی تمیجانی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.