سیاست های گذار به کشاورزی دانش بنیان در ایران

سیاست های گذار به کشاورزی دانش بنیان در ایران به منظور توسعه و بهبود عملکرد بخش کشاورزی و افزایش بهره وری در این حوزه به تدریج تدوین و اجرا شده اند. بر اساس آخرین گزارش ها، ۴.۲۲ درصد از کل شرکت های دانش بنیان کشور و ۴.۸۵ درصد از کل هسته ها، واحدهای فناور و شرکت های مستقر در پارک های علم و فناوری کشور، در حوزه کشاورزی فعالیت دارند. این آمار، بیانگر سهم پایین شرکت های دانش بنیان بخش کشاورزی است. با توجه به نقش مهم شرکت های دانش بنیان در پیشرفت علمی و فعالیت های تجاری کشور در بخش کشاورزی، ابزارهای مالی از قبیل تأمین مالی بخش تولید، تحقیق و توسعه، تجاری سازی و پذیرش محصولات و خدمات دانش بنیان کشاورزی، ابزارهای رگولاتوری از جمله تدوین مقررات و قانون گذاری در زمینه کشاورزی دانش بنیان و ابزارهای نرم شامل موضوعات مشاوره، تدوین نظام علم، فناوری و نوآوری، شبکه سازی، آگاهی بخشی و آینده پژوهی در بخش کشاورزی پیشنهاد شدند.

ضرورت و اهداف پژوهش

بر اساس رویکرد سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه، مبنی بر توجه به نظام نوآوری، گذار مبتنی بر دانش و اطلاعات به صورت خاصی مد نظر قرار گرفته است. اقتصادی دانش بنیان است که در آن نوآوری عامل اصلی افزایش کارایی و ارزش افزوده و دستیابی به رقابت پذیری در بخش های اقتصادی، فارغ از سطح فناوری باشد. بخش کشاورزی در ایران دارای ساختاری سنتی با ارزش افزوده و بهره وری کل عوامل تولید پایین است که مواجه با این مسائل، حمایت از کشاورزی مبتنی بر دانش و فناوری را طلب می کند. بر این اساس، این پژوهش کیفی، با هدف ارائه ابزارهای سیاستی جهت گذار به کشاورزی دانش بنیان در ایران از طریق شناسایی شکاف های سیاستی و شکست های سیستم در این زمینه، انجام شده است.

روش شناسی

پژوهش حاضر جزء تحقیقات کیفی و کاربردی به شمار می آید. در این پژوهش، ابتدا در فاز مطالعات کتابخانه ای، مطالعه تطبیقی به منظور بررسی تجارب سیاستی کشورهای منتخب در توسعه کشاورزی دانش بنیان جهت شناسایی شکاف های سیاستی توسعه کشاورزی دانش بنیان در ایران و درس آموخته برای آن انجام شده است. سپس، از روش تحقیق گروه کانونی به منظور شناسایی چالش ها و راهکارهای توسعه کشاورزی دانش بنیان در ایران بهره گرفته شده است. گروه کانونی به عنوان روشی تحقیقاتی، داده ها را از طریق تعامل گروهی از افراد در مورد موضوعی که محقق تعیین کرده است، جمع آوری می کند.

مطالعه تطبیقی تجارب سیاستی کشورها در توسعه کشاورزی دانش بنیان

در این بخش به مطالعه تطبیقی تجارب سیاستی توسعه کشاورزی دانش بنیان در کشورهای ایران، سوئیس (به عنوان کشوری توسعه یافته و نوآور) و هند (به عنوان کشوری درحال توسعه و در حال گذار به اقتصاد دانش بنیان) پرداخته می شود:

ایران

در سال ۱۳۸۹، قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی در ایران تصویب شد که به عنوان نقطه آغازین برای توسعه کشاورزی دانش بنیان در این کشور محسوب می شود. همزمان با این قانون، قوانین حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات نیز تصویب شدند. این اقدامات شامل حمایت های مالی، تسهیلات مالی، حمایت از صادرات، حمایت از نیروی کار، توانمندسازی، و برنامه های تجاری سازی و توسعه بازار بودند. در سال ۱۳۹۶، صندوق حمایت از توسعه پژوهش و فناوری در بخش کشاورزی تاسیس شد تا شرکت های دانش بنیان و تجاری سازی محصولات را مالی حمایت کند. همچنین، تفاهم نامه ای بین وزارت جهاد کشاورزی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری منعقد شد که مباحث حمایت از شرکت های دانش بنیان را مورد بررسی قرار داد. در سال ۱۳۹۸، برنامه ملی علم و فناوری و اقتصاد دانش بنیان کشاورزی، آب و منابع طبیعی تصویب شد. همچنین در سال ۱۴۰۱، آیین نامه حمایت از تولید دانش بنیان و اشتغال آفرین در بخش کشاورزی و منابع طبیعی تصویب شد که رویکردهای حمایتی از این حوزه را شامل تسهیلات ارزان قیمت، ایجاد شهرک ها و دهکده های فناوری و نوآوری، ایجاد بازار خرید و… تعیین کرد.

سوئیس

در سیاست های کشاورزی سوئیس، میزان حمایت از خدمات عمومی بالا بوده و تقریباً نیمی از هزینه ها صرف نظام دانش و نوآوری کشاورزی می شود. در خصوص سیاست های علم و فناوری، این کشور دارای قانون «تحقیق و نوآوری فدرال» است و تقسیم کار ملی تحقیق و نوآوری بر اساس این قانون صورت می گیرد. شورای فدرال سوئیس، وظیفه بررسی استراتژی های بلندمدت و تطبیق آن ها با چالش های آینده را دارد. آژانس ارتقای نوآوری فدرال (اینوسوئیس) پروژه های تحقیق و توسعه مشترک کسب وکارهای کوچک و متوسط با دانشگاه ها را تا ۵۰ درصد تامین مالی می کند و مشوق های غیرمالی از جنس مشاوره، مربی گری و آموزش ارائه می دهد. در سال ۲۰۱۸ اداره کشاورزی فدرال، با استفاده از مرکز تحقیقات کشاورزی اگرواسکوپ (Agroscope)، منشور تحول دیجیتال کشاورزی و تولید موادغذایی سوئیس را رونمایی و پلتفرم تبادل داده های کشاورزی را راه اندازی کرد. در این کشور مراکزی چون شتاب دهنده های تخصصی کشاورزی، مزرعه آینده سوئیس، اگروپول (Agropôle) و دره غذا و تغذیه از توسعه نوآوری های فناورانه حمایت می کنند. سوئیس یک سیاست خوشه سازی یکسان ندارد؛ در عوض، از طریق سیاست های بخشی، دارای خوشه های بزرگ از جمله خوشه غذا و تغذیه است. این کشور چارچوب خاصی برای سیاست تدارکات دولتی حامی نوآوری ندارد. سوئیس خانه بسیاری از نهادهای استاندارد مانند ایزو است که بیش از ۱۰۰۰ استاندارد مرتبط با کشاورزی را پوشش می دهد.

هند

شعار کشاورزی در هند «دو برابر کردن درآمد کشاورزان» از طریق حمایت از دانش و فناوری در بخش کشاورزی است. این کشور، اصل اساسی سیاست تحقیق و توسعه کشاورزی خود را تامین مالی عمومی و ارائه خدمات تحقیق و توسعه قرار داده است و راه را برای مشارکت عمومی و خصوصی و انتقال فناوری و تنوع بخشی به بازارهای نهاده هموار کرده است و جهت جلوگیری از موازی کاری و هماهنگی بیشتر بین سازمانی، سیاست پیوند نهادی تحت برنامه های هماهنگ شورای تحقیقات کشاورزی را مد نظر قرار داده است. از دیگر اقدامات، می توان به تحقیقات حمایت شده یا تامین مالی رقابتی سازمان های خصوصی تحقیق و توسعه، مشوق های مالیاتی برای سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، اصلاح قانون ثبت اختراع، وضع قانون حمایت از ارقام گیاهی و… اشاره کرد.

چالش ها و راهکارهای توسعه کشاورزی دانش بنیان در ایران

از آنجایی که برای دستیابی به توصیه های سیاستی کارآمد، نیاز به شناسایی نظام مند چالش های توسعه کشاورزی دانش بنیان است، با استفاده از چارچوب شکست سیستم- بازیگران نظام نوآوری، ۵۱ مضمون فرعی استخراج شده در گروه کانونی در چهار مضمون اصلی شامل شکست زیرساخت، شکست نهادی، شکست تعاملات و شکست قابلیت ها جای گرفتند و سپس بر اساس ارتباطشان با بازیگران نظام نوآوری شامل رگولاتورها، مصرف کنندگان و خریداران بزرگ، شرکت ها، نهادهای دانشی و سایر بازیگران، تفکیک شدند. با فرض یکسان بودن وزن چالش ها، شکست نهادی و شکست قابلیت ها نقش برجسته تری را دارا هستند.

به طور کلی، چالش های شناسایی شده و درس آموخته های سیاست های توسعه کشاورزی دانش بنیان در کشورهای موردبررسی عبارتند از:

• عدم برنامه محوری سیاست های توسعه کشاورزی دانش بنیان: این امر سبب می شود متولی اجرا و پاسخگویی و همچنین شاخص های تحقق و اثربخشی سیاست ها مبهم باقی بمانند؛
• خلا سیاست های شبکه سازی و عدم توجه به رهیافت سیاستگذاری مشارکتی در سیاست های توسعه کشاورزی دانش بنیان: شبکه سازی در ذات سیاست های کشورهای موردبررسی به ویژه سوئیس قابل مشاهده است که مصداق آن، ایجاد شبکه های نوآوری و یا شبکه های همکاری با بازیگران داخل و خارج از کشور جهت جذب منابع مالی و غیرمالی جهت توسعه کشاورزی دانش بنیان است. این شبکه ها سبب شده است که سیاست گذاری مشارکتی با حضور بازیگران دولتی، خصوصی، تشکل ها و اتحادیه های کشاورزی صورت گیرد؛
• محدودیت دسترسی شرکت های دانش بنیان بخش کشاورزی به زیرساخت ها و تجهیزات مراکز تحقیقات و فناوری و همچنین هزینه بالای تحقیق و توسعه آن ها: با توجه به مرور تجارب سیاستی کشور، سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه و همچنین، دسترسی به مراکز تحقیق و توسعه، از شکاف های سیاستی در این زمینه به شمار می آیند.

با توجه به داده های مستخرج از گروه کانونی، راهکارهای توسعه کشاورزی دانش بنیان در قالب ۲۰ ابزار سیاستی مرتبط با چالش های شناسایی شده پیشنهاد شد. سپس ابزارهای سیاستی در سه دسته شامل ابزارهای مالی، رگولاتوری و نرم، طبقه بندی شدند. در این پژوهش، ابزارهای سیاستی در طبقه مالی، ماهیتا تامین مالی بخش تولید، تحقیق و توسعه، تجاری سازی و پذیرش محصولات و خدمات دانش بنیان کشاورزی را نشانه رفته اند. همچنین ابزارهای سیاستی طبقه رگولاتوری، تدوین مقررات و قانون گذاری در زمینه کشاورزی دانش بنیان را در بر گرفته اند. در نهایت ابزارهای نرم نیز موضوعات مشاوره، تدوین نظام علم، فناوری و نوآوری، شبکه سازی، آگاهی بخشی و فرهنگ سازی و آینده پژوهی در بخش کشاورزی را مورد هدف قرار داده اند. همچنین، برای بیان جزئی تر ابزارهای سیاستی ارائه شده، برخی از ویژگی های هر ابزار از جمله نوع ابزار سیاستی (جهت گیری کلان)، ذینفعان سیاست و شاخص ارزیابی سیاست در سطح نتایج نیز در پژوهش مشخص شدند. ابزارهای سیاستی پیشنهادی از نظر جهت گیری کلان، شامل دو سیاست برای تحریک طرف تقاضا، ۱۰ سیاست برای تحریک طرف عرضه و هشت سیاست برای اتصال طرف عرضه و تقاضا شدند.

جمع بندی

فعالیت های اقتصادی دانش بنیان و نوآورانه، به ویژه در بخش کشاورزی که ماهیتا بخش پرریسکی محسوب می شود، با عدم قطعیت و ریسک بالایی همراه هستند. از آنجا که هسته اصلی اقتصاد دانش بنیان، نیاز به سیاست های حمایتی دارد، بسیاری از کشورها سیاست هایی را در حمایت از طرف عرضه و تقاضا طراحی کرده اند. این جریان به بخش کشاورزی نیز ورود کرد و برخی از کشورها در حمایت از این بخش، سیاست های توسعه کشاورزی دانش بنیان را طراحی و پیاده سازی کردند. بخش کشاورزی ایران نیز بر اساس وضعیت ارزش افزوده و بهره وری و همچنین دارا بودن ساختار سنتی، نیازمند فعالیت های دانش بنیان است. همچنین از چالش های توسعه کشاورزی در اقتصاد دانش بنیان می توان به عدم برنامه محوری سیاست های توسعه کشاورزی دانش بنیان اشاره نمود که این امر سبب می شود متولی اجرا و پاسخگویی و همچنین شاخص های تحقق و اثربخشی سیاست ها مبهم باقی بمانند. ابزارهای سیاستی گذار به کشاورزی دانش بنیان را نیز می توان در طبقات ابزارهای مالی، رگولاتوری و نرم پیشنهاد داد.

این مطالعه در اندیشکده سیاست پژوهان علم، فناوری و نوآوری توسط الهام فهام و مصطفی صفدری رنجبر در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.