وضعیت اکتشاف، توسعه و تولید میادین نفت و گاز شمال و جنوب خلیج فارس

وجود ذخایر غنی نفت و گاز در منطقه خلیج فارس و قرار گرفتن هفت کشور تولید کننده عمده نفت جهان در حاشیه آن، منطقه خلیج فارس را به یکی از مهم ترین مناطق دنیا تبدیل کرده است. منطقه خلیج فارس با دارا بودن حدود ۴۸ درصد نفت خام و بیش از ۴۰ درصد گاز طبیعی جهان به عنوان بزرگترین مخزن انرژی در دنیا طی سال های آینده اهمیت جهانی خود را حفظ خواهد کرد. قسمتی از منابع انرژی نهفته در حوزه خلیج فارس در بستر دریا قرار گرفته که به علت عمق و پهنای کم بستر خلیج فارس، به صورت فلات قاره یکپارچه است. تحدید مرزهای دریایی باعث تقسیم برخی از میادین نفت و گاز در مناطق فلات قاره شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشورهای ایران، عمان، عربستان سعودی،کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین به عنوان کشورهای حاشیه خلیج فارس شناخته می شوند. در این میان سواحل شمالی خلیج فارس تماما در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند. با این وجود بررسی اولیه نشان از توسعه نامتقارن بهره برداری از میادین نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس دارد. این عدم تقارن به شکلی است که در زمینه تولید نفت خام نیز در حالی که در جنوب خلیج فارس روزانه بیش از ۶ میلیون بشکه نفت خام تولید می شود، تولید در فلات قاره ایران کمتر از ۶۰۰ هزار بشکه در روز است. بررسی های اولیه نشان می دهد این تفاوت عمدتا ناشی از تفاوت ساختار طبیعی خلیج فارس در شمال و جنوب خود نیست و ناشی از محدودیت ها و موانع فنی و عموما اقتصادی و حقوقی است؛ لذا در این پژوهش به بررسی و مقایسه وضعیت توسعه بخش بالادستی صنعت نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس از سه منظر اقتصاد، فنی و قراردادی پرداخته خواهد شد و نهایتا پیشنهادات سیاستی در هر حوزه ارائه می شود.

بررسی اقتصادی توسعه بخش بالادستی صنعت نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس

در این بخش به بررسی موضوعات مختلفی چون مقایسه صادرات نفت خام مقایسه درآمدهای صادراتی و سهم آن و همچنین مقایسه سرمایه گذاری در بخش بالادستی پرداخته شده و در انتها پیشنهادات سیاستی به منظور بهبود عملکرد ایران در توسعه و بهره برداری از منابع نفت و گاز در حوزه خلیج فارس ارائه خواهد شد.

مقایسه صادرات نفت خام

بررسی ها نشان می دهد که طی دوره ۲۰۲۰-۱۹۷۹ میانگین صادرات نفت ایران بیش از ۱۹۵۱ هزار بشکه در روز بوده و پس از عربستان سعودی با میانگین بیش از ۶ میلیون در رده دوم بزرگ ترین صادرکننده قرار دارد. در بین کشورهای مختلف، امارات با داشتن ذخایر، به مراتب پایین تر از ایران نیز به طور میانگین روزانه ۱۹۰۰ هزار بشکه صادرات داشته است. این موضوع به خوبی نشان از عملکرد ضعیف ایران در این زمینه دارد. صادرات نفت ایران از سال ۲۰۱۰ رو به کاهش نهاد و این کاهش از سال ۲۰۱۵ نیز تشدید شد که علت آن درواقع وضع تحریم های بین المللی بر صادرات نفت کشور بوده است. صادرات نفت ایران پس از انقلاب اسلامی در بیشترین حالت خود کمی بیش از ۲۶۰۰ هزار بشکه در روز بوده است. در دو دهه اخیر نیز صادرات به خصوص پس از سال ۲۰۱۰ رو به کاهش رفته و از ۲ میلیون بشکه به حدود ۴۰۴ هزار بشکه در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است.

مقایسه درآمدهای صادراتی

 ایران با داشتن ذخایر سرشار و سهم ۱۹ درصدی از ذخایر این منطقه صادراتی در سطح کشورهایی چون کویت و امارات داشته و حتی این میزان نیز در یک دهه گذشته دائما رو به کاهش بوده است. درآمدهای صادراتی ایران در کمترین حالت در سال ۱۹۹۷ بیش از ۱۹ میلیارد دلار بوده و در بیشترین حالت خود نیز به ۱۱۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ افزایش یافته است؛ اما در سالیان اخیر و با کاهش صادرات نفت این میزان به کمتر از ۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است.

رانت نفت و گاز

رانت نفت و گاز به معنای میزان خالص درآمدی است که از استخراج این منابع برای یک کشور حاصل می شود. برای محاسبه این متغیر، هزینه تولید و استخراج نفت از کل درآمد نفتی یک کشور در یک سال کم می شود. یک شاخص بانک جهانی برای مقایسه اقتصادهای مختلف در جهت سنجش میزان نفتی بودن یا نبودن اقتصاد، تقسیم میزان رانت نفت بر تولید ناخالص داخلی است. بررسی ها نشان می دهند که روند تغییرات این شاخص برای کشورهای مختلف یکسان است و فراز و فرود همگونی را تجربه نموده اند؛ اما ازنظر رتبه بندی کویت و عربستان سعودی رتبه بالاتری دارند. ایران و امارات در رتبه انتهایی قرار دارند و این امر نشان از متنوع بودن سبد تولید این دو کشور نسبت به سایر اقتصادهای منطقه دارد. قطر به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ گاز در منطقه است و از این جهت در بالاتری رتبه نسبت رانت گاز به تولید ناخالص داخلی در منطقه قرار دارد. کشورهای کویت، عربستان و امارات در این شاخص از جایگاه مهمی برخوردار نیستند، اما ایران در طول چهار دهه گذشته روند صعودی داشته است و سهم رانت گاز را در تولید ناخالص داخلی خود افزایش داده است.

بررسی فنی و مهندسی توسعه بخش بالادستی صنعت نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس

در این پژوهش به بررسی موضوعات مختلفی چون تغییرات حجم ذخایر اثبات شده نفت و گاز، تغییرات تولید، تغییرات تعداد دکل ها و تعداد چاه های فعال و مقایسه عملکرد کشورهای مختلف حوزه خلیج فارس در این زمینه پرداخته می شود:

مقایسه تغییرات ذخایر اثبات شده نفت و گاز کشور ایران و سایر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس طی دوره ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۱

بررسی ها نشان می دهند که عربستان و ایران به ترتیب با ۲۶۰ و ۲۰۰ میلیارد بشکه بیشترین حجم ذخایر نفت را در این منطقه دارند. طی دوره ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۰ عمده کشورهای حاشیه خلیج فارس یک افزایش ذخایر را تجربه کرده اند. عمده این افزایش نه به دلیل کشف میادین جدید بلکه به دلیل افزایش برآوردها از ذخایر قبلی بر اساس تکنولوژی های جدید صورت گرفته است. همچنین عمده ذخایر گاز در این منطقه عمدتا متعلق به ایران و قطر است. ایران با بیش از ۳۲ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی بیشترین حجم ذخایر گازی در این منطقه را دارد. بعد از آن قطر با حدود ۲۴ تریلیون مترمکعب در جایگاه دوم قرار دارد که تماما ناشی از میدان گازی پارس جنوبی/گنبد شمالی است.

مقایسه تغییرات تولید نفت کشور ایران و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس طی دوره ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۲

یک بررسی کلی نشان از فاصله بسیار زیاد تولید نفت از بخش دریایی کشورها با ایران دارد. طی دوره مدنظر، تولید در بخش جنوبی خلیج فارس از بیش از ۴.۴ میلیون بشکه در روز به حدود ۷ میلیون بشکه افزایش یافته است. این درحالی است که تولید ایران از میادین دریایی در بخش فلات قاره در بیشترین حالت خود بیش از ۷۰۰ هزار بشکه در روز بوده است. این یعنی طی این دوره، تولید در بخش جنوبی بیش از ۲ میلیون بشکه در روز افزایش یافته ولی تولید در سواحل شمالی خلیج فارس در ایران حتی رو به کاهش بوده و در سالیان اخیر به حدود ۲۶۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است. همچنین تولید کل گاز در ایران از ۸.۵ میلیارد مترمکعب در سال ۱۹۷۹ به بیش از ۲۵۶ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است که نشان از عملکرد خوب کشور در زمینه تولید گاز دارد.

مقایسه تغییرات دکل ها و چاه های تکمیل شده نفت و گاز کشور ایران و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس طی دوره ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۱

بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده توسط اوپک در سال ۲۰۲۱ تعداد دکل های فعال ایران ۱۱۷ دکل بوده که بسیار بیشتر از رقبای منطقه ای خود در خلیج فارس بوده است. تعداد دکل های عربستان، امارات و قطر در این سال به ترتیب ۶۵، ۴۲ و ۱۰ دکل بوده است که نشان از فاصله بسیار تعداد دکل های ایران از این کشورها دارد. همچنین در سال ۲۰۲۱ تعداد چاه های تکمیل شده در ایران ۱۰۵ عدد بوده در حالی که این میزان برای عربستان، کویت و امارات به ترتیب ۳۱۴، ۳۸۰ و ۲۵۸ عدد بوده است. تعداد چاه های تکمیل شده در ایران به خصوص پس از سال ۲۰۱۲ دائما رو به کاهش بوده و از ۳۲۳ چاه در این سال به ۱۰۵ عدد در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است.

بررسی قراردادی توسعه بخش بالادستی صنعت نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس

از جمله مهم ترین محدودیت های ایران در زمینه بهره برداری از میادین نفت و گاز در خلیج فارس (به ویژه میادین مشترک) محدودیت های ناظر به الگوهای قراردادی است. در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس تقریبا می توان از انواع الگوهای قراردادی برای توسعه بخش بالادستی نفت و گاز استفاده کرد و این کشورها در برخی موارد قوانین و مقررات داخلی مربوط به الگوهای قراردادی را برای افزایش جذابیت این قراردادها تغییر داده اند. امروزه مسجل شده است که محدودیت های قراردادی در ایران از جمله مهم ترین عوامل عدم توسعه یافتگی میادین نفت و گاز به ویژه در بخش دریایی است. تجارب نشان می دهد چارچوب های قراردادی موجود، نظیر بیع متقابل و IPC با لحاظ شرایط فعلی سیاسی کشور (تحریم) به سختی می تواند برای جذب سرمایه گذار قابل اطمینان کارا باشد و این در حالی است که برای میادین مشترک مخصوصا میادین مشترک با کشورهای دارای رژیم مالی PSA چارچوب قراردادهای IPC متناسب نخواهد بود.

ارائه پیشنهادات سیاسی در زمینه های اقتصادی، فنی و مهندسی و قراردادی

این بخش از پژوهش به ارائه پیشنهادات سیاستی در زمینه های مورد بررسی پرداخته است:

• اقتصادی: به منظور ارتقای جایگاه و سهم ایران در بهره برداری از منابع نفت و گاز در بخش شمالی خلیج فارس لازم است تا به افزایش حضور شرکت های خارجی در کنار توسعه توانمندی شرکت های داخلی به منظور انتقال فناوری توجه شود؛
• فنی و مهندسی: ایران ظرفیت های مناسبی جهت حفاری و بهره برداری از میدان های فروزان، فرزاد و اسفندیار مشترک با عربستان سعودی دارد. فرزاد میدان گازی مناسبی است، اما تولید گاز از این میدان و انتقال آن به داخل کشور شاید از نظر فنی دارای دشواری باشد. لذا اولویت توسعه می تواند با میدان های فروزان و اسفندیار باشد؛
• بررسی های قراردادی: برطرف کردن موانع قانونی و حقوقی استفاده از الگوهای مشارکت در تولید نیز از جمله پیشنهادات سیاستی در زمینه بررسی های قراردادی است.

جمع‌بندی

کشورهای ایران عمان عربستان سعودی ،کویت امارات متحده عربی، قطر و بحرین به عنوان کشورهای حاشیه خلیج فارس شناخته می شوند که در این میان سواحل شمالی خلیج فارس تماما در جغرافیای سیاسی ایران قرار داشته و سایر کشورها در کنار سواحل جنوبی آن قرار دارند. علی رغم این موضوع بررسی ها نشان از توسعه نامتقارن میادین نفت و گاز در شمال و جنوب خلیج فارس دارد. از همین رو این پژوهش به بررسی و مقاسیه عملکرد کشورهای حاشیه خلیج فارس در سه بخش اقتصادی، فنی و مهندسی و قراردادی طی دوره ۲۰۲۱-۱۹۷۹ پرداخت. از نظر اقتصادی مواردی چون صادرات نفت خام، از نظر فنی و مهندسی تغییرات ذخایر اثبات شده نفت و گاز و از منظر الگوهای قراردادی بهره برداری از میادین نفت و گاز در خلیج فارس مورد بررسی قرار گرفتند. در پایان نیز پیشنهادات سیاستی مانند افزایش حضور شرکت های خارجی در کنار توسعه توانمندی شرکت های داخلی به منظور رفع مشکلات موجود در این زمینه ارائه شده است.

این مطالعه در موسسه مطالعات انرژی سبحان توسط روح الله مهدوی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.