ارزیابی آثار خرید و فروش و انتقال آب در دشت رفسنجان

امروزه دولت ها با ایجاد و گسترش تشکیلات مدیریتی مختلف، جهت ملی کردن منابع آب و سرمایه گذاری های گسترده ای در زمینه اجرا و بهره برداری طرح های توسعه منابع آب تلاش های فراونی انجام داده اند. بخش عمده تصمیمات مربوط به مدیریت منابع آب و از جمله تخصیص منابع آب در قالب ساز و کارهای برنامه ای و تصمیم گیری های اداری و سیاسی اخذ می شود. نارسایی هایی که در اثر این سازوکارها نظیر استفاده بی رویه از آب، عدم تطبیق عرضه و تامین آب با نیازها و الویت های منطقه ای و… بروز کرده است، وضعیت بحرانی را برای اغلب حوضه های آبریز کشور رقم زده است، به گونه ای که شرایط بحرانی منابع آب در کشور به جدی ترین معضل استراتژیک ایران تبدیل شده است و آینده ی جامعه ی ایرانی به شدت تحت تاثیر این بحران و نحوه ی مواجهه با آن خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

با توجه به چالش های کنونی مدیریت منابع آب کشور و افزایش شکاف و عرضه و تقاضا، به کارگیری معیارهای اقتصادی برای تخصیص آب یک ضرورت اجتناب ناپذیر است و بازار آب یکی از ابزارهای کارآمد در این جهت محسوب می شود. به طوری که می توان انتظار داشت با شکل گیری بازار آب، صرف مصارفی شود که توانایی خلق بیشترین ارزش را دارند و بهره برداران آن حاضرند بهای بیشتری برای آب پرداخت کنند؛ لکن باید توجه داشت که اجرای اصول تئوری اقتصادی بازار در عمل برای کالایی همچون آب با چالش ها و در عین حال با حساسیت هایی همراه است. به عنوان نمونه ایجاد بازار آب در دشت رفسنجان در بین گروداران با موافقت و مخالفت های گوناگونی مواجه شده که عمدتا از ابهام و عدم شناخت نسبت به پیامدهای شکل گیری بازار بر عرصه اقتصاد (در مقیاس خرد وکلان)، وضعیت اشتغال، تنش های اجتماعی و به ویژه منابع آبی محدود و در معرض بحران منطقه نشات گرفته است. از این رو در این گزارش به بررسی و ارزیابی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی ناشی از آزادسازی خرید و فروش و بازار آب در دشت رفسنجان با استفاده از رویکرد پویاشناسی سیستم ها پرداخته شده است.

بازار آب در ادبیات نظری و تجارب جهانی

کارکرد بازارهای آب کشورهای جهان، در هر منطقه براساس مقتضیات و مسائل آن متفاوت بوده است. بازار آب در برخی از مناطق فرصتی را فراهم کرده است که کشاورزان کوچک که سرمایه کافی برای حفر چاه را نداشته اند به آب دسترسی پیدا کنند. در برخی از مناطق، بازار موجب جلوگیری از برداشت های جدید آب و ایجاد فرصت بازتخصیص و تامین آب را برای نیازهای جدید از منابع موجود فراهم کرده است. هم چنین در برخی از بازارها با مداخله دولت و خرید آب، نیازهای محیط زیست تامین شده است. در نهایت در بسیاری از تجارب، بازار نقش تخصیص آب به نیازهای اساسی تر و با بهره وری بالاتر و خارج کردن بهره برداران غیر بهره ور به ازای خرید حقوق آب آن ها را به دنبال داشته است.

مدل های قراردادی متفاوتی برای انتقال و خرید و فروش آب در دنیا وجود دارد. در مناطقی مانند استرالیا، به کمک سیستمی که برمبنای عرضه و تقاضا تنظیم شده است، قیمت واحد برای خرید و فروش آب تعیین می شود. در مقابل در پاکستان و هند و چین، قیمت آب به صورت محلی و متغیر با چانه زنی تعیین می شود. در چنین شرایطی عواملی هم چون هزینه های حمل آب، انحصار عرضه و تقاضا، مسائل خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی و… در تعیین قیمت آب دخیل و موثر هستند.

بازار آب در رفسنجان

در ایران نیز بازار آب سابقه زیادی دارد و از گذشته در مواجهه با کمبود آب، بهره برداران آب را میان خود مبادله می کرده اند. علی رغم آنکه از برنامه سوم تاکنون جهت گیری رسمی به سمت تقویت بازار آب بوده اما اقدام جدی از سوی سیاستگذاران در این مسیر انجام نشده است و به نظر می رسد عزم جدی برای مواجهه با پیچیدگی ها و ملزومات ایجاد بازار آب پایدار وجود نداشته است. هم اکنون مبادله آب در بسیاری از مناطق کشور از جمله دشت رفسنجان شایع است که عمدتا بطور غیررسمی و برخلاف قانون و بدون نظارت و مداخله دولت بین بهره برداران انجام می شود. 

در بین متخصصین آب و کشاورزی رفسنجان دیدگاه های متفاوتی در ارتباط با مسائل بازار آب و آثار و تبعات آن بر وضعیت پایداری دشت، معیشت جامعه و عدالت وجود دارد. برای مثال در ارتباط با تاثیر توسعه بازار بر وضعیت معیشتی جامعه، عده ای معتقد هستند که با افزایش تبادل آب، آب فروشی به مشاغل موجود منطقه اضافه می شود و می تواند برای معیشت جامعه خارج شده از کشاورزی کمک کند. در صورتی که عده دیگری معتقد بوده اند با پول به دست آمده از محل فروش آب، معیشت پایداری برای کشاورزان سابق به وجود نمی آید. این اختلاف نظرها در ارتباط با تاثیر بازار بر پایداری دشت، بهره وری آب و کشاورزی و توسعه عدالت نیز وجود داشته است.

مدل سازی دینامیک بازار آب رفسنجان

اهالی منطقه رفسنجان در گذشته نه چندان دور تصور می کردند منابع آب نامحدود است؛ اما به تدریج با بغرنج شدن وضعیت آب رفسنجان و حس کردن آن، ذهنیت آن ها به سمت محدود دیدن منبع آبی موجود و هم چنین مشترک بودن این منبع بین اهالی منطقه تغییر کرده است. درک از محدودیت منبع توسط اهالی منطقه مدل دینامیکی مهمی را در استفاده از آب در این منطقه به جریان انداخته است. در مدل دینامیک توسعه داده شده برای بازار رفسنجان تاثیر پارامترهای متنوعی هم چون حوزه های مختلف آب، اقتصاد، مشارکت اجتماعی، دولت، جمعیت و در نهایت تبادل آب در نظر گرفته شده است. این پارامترها مستقل از هم نیستند و بر یکدیگر تاثیر گذارند. عوامل تاثیر گذار بر بازار آب و روابط میان این عوامل نشان دهنده پیچیدگی سیستم و پتانسیل تاثیر هر یک از پارامترها در موفقیت و یا عدم موفقیت رسمی سازی بازار آب در رفسنجان است. با طراحی این مدل دینامیک و بررسی این عوامل تاثیرگذار بر بازار آب انتظار می رود که این مدل بتواند هدف های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و زیست محیطی زیر را دنبال کند:

• مدل دینامیکی ارائه شده بتواند بر وضعیت اشتغال و معیشت اهالی رفسنجان تاثیر مثبت گذاشته و اشتغال نیروی کار در بخش کشاورزی و غیرکشاورزی را فراهم کند؛
• با افزایش تبادلات در این مدل، هزینه فرصت آب در بخش کشاورزی افزایش پیدا می کند؛ از این رو انتظار می رود آب صرف مصارف با توان خلق ارزش اقتصادی بیشتر شود و در نتیجه بهره وری افزایش یابد؛
• این مدل دینامیکی بتواند عدالت اجتماعی را بین بهره برداران و سایر آحاد جامعه در راستای محدودیت مصرف آب، نسبت برداشت به نیاز آبی، درآمد سرانه در بخش کشاورزی و غیرکشاورزی و… ایجاد کند؛
• این دینامیک با نظارت دولت و سخت گیری در صدور مجوز برای برداشت آب بتواند سبب کاهش برداشت آب کشاورزی و بهبود جزئی وضعیت آب شود.

جمع بندی

با توجه به چالش های کنونی مدیریت منابع آب به کارگیری معیارهای اقتصادی برای تخصیص آب یک ضرورت اجتناب ناپذیر است و بازار آب یکی از ابزارهای کارآمد در این جهت محسوب می شود. مدل های قراردادی متفاوتی برای انتقال و خرید و فروش آب در دنیا وجود دارد. در مناطقی مانند استرالیا، برمبنای عرضه و تقاضا و در چین، قیمت آب به صورت محلی با چانه زنی تعیین می شود. در ایران نیز از گذشته در مواجهه با کمبود آب، بهره برداران آب را میان خود مبادله می کرده اند. هم اکنون نیز مبادله آب در بسیاری از مناطق کشور از جمله دشت رفسنجان شایع بوده که عمدتا بطور غیررسمی و بدون نظارت دولت بین بهره برداران انجام می شود. از این رو طراحی یک مدل دینامیکی جامع و در بردارنده حوزه های متنوع می تواند تاثیر مثبتی در روابط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی این استان داشته باشد.

این مطالعه در اندیشکده تدبیر آب ایران با همکاری سید مصطفی ضیائی، مهرداد پورقاسم و سینا صداقت در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.