نظام مسائل حکمرانی داده جمهوری اسلامی ایران

امروزه اقتصاد دیجیتال با محوریت ارتقای بهره وری ایجاد اشتغال و افزایش رشد اقتصادی، به عنوان یکی از رویکردهای غالب در اکثر کشورها مطرح شده است. اغلب این کشورها در حال حرکت به سمت دیجیتال سازی و تغییر روند سهم بازار از اقتصاد سنتی به اقتصاد دیجیتال هستند. پدیده نوظهور اقتصاد دیجیتال، موجب تغییر و ارتقای شیوه تولید و بازاریابی کالاها و خدمات شده و منجر به ایجاد فرصت های جدید برای کسب وکارهای موجود و هم چنین شکل گیری مدل های جدید می شود. این اقتصاد از طریق کاهش هزینه های معاملاتی، کم رنگ  شدن نقش واسطه گری در برخی از کسب وکارها، کاهش قابل توجه محدودیت های جغرافیایی و زمانی و… منجر به افزایش توان رقابتی در همه بخش های اقتصادی و تسهیل دسترسی به بازارهای مختلف می شود.

کلیدواژه: حکمرانی داده، حکمرانی اینترنت، صیانت از داده.

ضرورت و اهداف پژوهش

پیشرفت فناوری های نوظهور باعث می شود داده ها با روش های جدید و بی سابقه و با سرعت و با حجم فوق العاده جمع آوری، پردازش، اشتراک گذاری، منتقل و ذخیره سازی شوند. کشورهای منطقه خاورمیانه امروزه به سرعت، در حال طرح ریزی برنامه هایی برای مبدل شدن به سرآمد در زمینه فناوری های نوین و به خصوص دیجیتالی در بازار رقابتی داغ منطقه هستند. در این شرایط چنانچه بنگاه یا کسب وکاری درصدد تغییر شرایط فعلی خود و به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در ساختار خود نباشد، توان رقابتی و سهم خود را در بازارهای داخلی و خارجی از دست می دهد. ازاین رو نبود ایران در حلقه ارزش جهانی و عدم پیوند اقتصاد دیجیتال ایران به بازار منطقه ای و جهانی، موانعی پیش روی تعامل کشور با نظام بین الملل ایجاد خواهد کرد. بررسی  شاخص های مرتبط با حکمرانی داده نشان دهنده فاصله ایران با کشورهای همسایه است. برای مثال سایت دیدبان داده باز در آخرین گزارش خود در سال ۲۰۲۰ ایران را در جایگاه ۱۳۱ در بین ۱۸۷ کشور قرار داده است که در مقایسه با برخی از کشورهای منطقه همچون امارت (۱۶) و عمان (۱۱) نیز اختلاف آشکاری دارد. باتوجه به ضرورت استفاده از فناوری های نوظهور در راستای تجاری شدن کلان داده ها و ایفای نقش فعال در فرایند دیجیتالی شدن خاورمیانه مطالعه و بررسی در این امر حائز اهمیت است.

ازاین رو در این گزارش به بررسی رویکرد کشورهای پیشرو و سازمان بین المللی در بحث حکمرانی داده، چالش های حکمرانی داده در ایران و ارائه راهکارهایی جهت حل آن پرداخته شده است.

رویکرد کشورهای پیشرو در بحث  حکمرانی داده

به طورکلی سه رویکرد در رابطه  با حکمرانی داده در دنیا وجود دارد:

الف) الگوی دولت – محور چین و روسیه

در رویکرد چین و روسیه کنترل کامل فضای اینترنت و داده توسط دولت ها انجام می شود. بر اساس رویکرد مذکور، داده های جمع آوری شده توسط بخش خصوصی را باید دارایی ملی قلمداد کرد که دولت بر اساس نیاز به آن دسترسی داشته یا دسترسی به آن را محدود کند. در رابطه  با جریانات داده برون مرزی نیز، برخی کشورها مانند چین و روسیه انتقال بیشتر انواع داده ها را محدود کرده اند و اطلاعات شخصی و داده های مهم کاربران باید فقط در داخل کشور جمع آوری و نگهداری شود.

ب) الگوی حریم خصوصی محور اتحادیه اروپا

اتحادیه  اروپا در این رویکرد قوانین جامع و فراگیر در زمینه حمایت از داده ها، تعیین مراجع عمومی برای ثبت داده ها، پایگاه داده، اخذ رضایت قبلی در مورد پردازش داده ها و … مطرح کرده است. احترام به حریم خصوصی شهروندان و حقوق بشر مهم ترین دغدغه این الگوی حکمرانی است. در این زمینه اروپا اقداماتی ازجمله تصویب «مقررات حفاظت از داده های اتحادیه اروپا» در زمینه حفظ حریم خصوصی انجام داده است. مقررات حفاظت از داده اتحادیه اروپا، شرکت را ملزم می کند تا برای بهره برداری از اطلاعات شخصی کاربران از آن ها رضایت صریح دریافت کرده و همه مزایا و معایب به اشتراک داده را به کاربران اطلاع دهند. این رویکرد محدودیت هایی نیز دارد. کاربران معمولاً بخش سیاست های حریم خصوصی را مطالعه نمی کنند و وقتی متوجه دسترسی غیرمجاز به داده هایشان می شوند، هیچ اقدامی در برابر آن انجام نمی دهند. به همین دلیل رویکرد مذکور در حل مشکلات مربوط به داده چندان موفق نبوده است.

ج) الگوی آزاد ایالت متحد آمریکا

الگوی حاکم بر آمریکا مبتنی بر الگوی آزاد بوده است. در این رویکرد، دولت مداخله نمی کند و اختیار در دست شرکت های بزرگ است. در ایالت متحده آمریکا به دلیل اتخاذ روش موردی برای قانون گذاری در خصوص حریم خصوصی و رویکرد خودتنظیمی در بخش های مختلف حکمرانی اینترنت، فاقد قانونی جامع در این زمینه بوده و فقط دارای چند قاعده و دستورالعمل پایه است.

رویکرد سازمان های بین المللی در بحث حکمرانی داده

موضوع حکمرانی اینترنت و حکمرانی داده از موضوعات مهم در دستور کار جهانی است که با تلاش کشورهایی مانند چین و روسیه وارد ادبیات سازمان ملل متحد شده و متعاقباً منجر به نهادسازی در این حوزه شده است. نتیجه این تلاش ها منجر به ایجاد سازمان ها و گروه هایی شده است که برخی از آن ها عبارت اند از:

اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی(WSIS) و انجمن حکمرانی اینترنت(IGF)

شکل گیری اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی(WSIS) در سال ۲۰۰۳ اولین نتیجه تلاش کشور چین و روسیه برای گسترده کردن دامنه شرکت کنندگان در زمامداری اینترنت بود. سازمان ملل در سال ۲۰۰۵ در تونس اقدام به برگزاری دوره دوم اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی نمود. در این اجلاس، به منظور تسهیل گفت وگوی بین المللی حول مسائل حکمرانی اینترنت، تصمیم به ایجاد مجمع و انجمنی چندملیتی گرفته شد. درخواست تشکیل این انجمن به دبیرکل سازمان ملل ارسال شد و پس از موافقت، انجمن حکمرانی اینترنت(IGF) تأسیس شد. این انجمن جایگاه حقوقی برای تصمیمات الزام آور ندارد بلکه محلی برای تبادل نظر آزاد و برابر افراد درباره مسائل اصلی و مهم اینترنت در جهان است.

گروه کارشناسان دولتی(GGE) و گروه کاری باز ملل متحد(OEWG)

گروه کارشناسان دولتی (با تعداد ۲۵ دولت انتخاب شده توسط دبیرکل ملل متحد) و پروژه کارگروهی آزاد با امکان مشارکت تمامی دولت ها عضو ملل متحد در سال ۲۰۱۸ تشکیل شده اند. هر دو گروه در زمینه امنیت اطلاعات در فضای سایبر، توسط روسیه ایجاد شده است. هدف از تشکیل گروه های مذکور، افزایش نقش دولت ها برای تضمین امنیت  ثبات بین المللی است که می تواند توسط فضای سایبر دچار مشکل شود.

سازمان همکاری های اقتصادی آسیا – پاسیفیک(APEC)

سازمان همکاری های اقتصادی آسیا – پاسیفیک(APEC) شامل ۲۷ کشور می شود که سیستم قوانین حریم خصوصی برون مرزی را توسعه داده است. این سیستم چارچوبی قاعده محور است که می تواند هم حریم خصوصی و هم جریانات داده را بهبود بخشد.

چالش های حکمرانی داده در ایران

موضوع آینده حکمرانی داده در ایران، مسئله ای است که در طول سال های اخیر  به  یک دغدغه مهم تبدیل شده است. در این راستا شناسایی مشکلات این حوزه در جهت بهبود شرایط می تواند حائز اهمیت باشد.

• فقدان یا نقص قوانین حکمرانی داده: «فقدان قوانین و اصول حقوقی در حوزه های حریم خصوصی، امنیت داده، طبقه بندی داده های حساس» و «فقدان مقررات مربوط به دسترسی به داده و محرمانگی و چالش در دسترسی به داده ها» ازجمله دلایل عدم تحقق حکمرانی داده در کشور است؛
• نامشخص بودن مسئله مالکیت داده: بسیاری از دستگاه های اجرایی با فرض گرفتن اختیارات قانونی برای ارائه خدمات و دریافت هزینه آن از محل بودجه عمومی یا به طور مستقیم از مردم، تصور می کنند مالکیت داده های عمومی با دستگاه هاست. باتوجه به این که برای تولید داده ها از بودجه عمومی کشور استفاده می شود بنابراین داده ها ملی محسوب شده و به دولت تعلق دارد؛ لذا هر دستگاه موظف است اطلاعات خود را در اختیار واحد دولتی قرار دهد؛
• چالش های حفاظت و امنیت داده: ازجمله مهم ترین مباحث در حکمرانی داده، موضوع امنیت داده و الزام سازمان ها به اجرای الزامات حفاظتی از تمام سامانه های فناوری اطلاعات است. هک اطلاعات کاربران و مواردی مشابه هک سامانه هوشمند سوخت نشان می دهد که مدیریت مخاطرات فضای مجازی در داخل کشور دارای ضعف جدی است.

ارائه پیشنهاداتی در جهت حل چالش های حکمرانی داده در ایران

باتوجه به چالش هایی که در پیشروی حکمرانی داده در ایران وجود دارد، راهکارهایی جهت رفع این مشکلات ارائه شده است:

• تصویب قوانین به روز، منعطف و مبتنی بر تجربیات بین المللی با رویکرد صیانت از حریم خصوصی و استفاده تجاری از کلان داده ها در مسیر توسعه اقتصادی ملی و مانع زدایی فزاینده از کسب وکارها؛
• انجام همکاری و مشارکت بین دولت و بخش های خصوصی، بین کشورهای منطقه و بین تیم های ملی دیجیتال به منظور تقویت وزنه راهبردی جمهوری اسلامی ایران در حوزه حکمرانی داده؛
• به وجودآمدن بازاری برای فعالان بخش حکمرانی داده جهت خدمات رسانی و دریافت خدمات، درآمدزایی و ایجاد ارزش افزوده بومی.

جمع بندی

پیشرفت فناوری های نوظهور باعث می شود داده ها با روش های جدید و بی سابقه و با سرعت و با حجم فوق العاده جمع آوری، پردازش، اشتراک گذاری، منتقل و ذخیره سازی شوند. مدیریت کارآمد داده ها یکی از موضوعات مهم و اساسی در حوزه حکمرانی داده است. در این راستا به بررسی رویکردهای کشورهای پیشرو در بحث حکمرانی داده نظیر چین، روسیه، اروپا و آمریکا پرداخته شده است. به دلیل اهمیت این حوزه در توسعه بازارهای جهانی، ایران نیز باید به دنبال رفع نواقصی همچون فقدان قوانین حکمرانی، نامشخص بودن مسئله مالکیت داده ها و حفاظت و امنیت داده باشد. تصویب قوانین به روز با رویکرد صیانت از حریم خصوصی، انجام همکاری و مشارکت بین دولت و بخش های خصوصی به منظور تقویت راهبردها در حوزه حکمرانی داده از راهکار های پیشنهاد شده جهت حل مشکلات این حوزه است.

این مطالعه در آزمایشگاه داده و حکمرانی توسط عمادالدین پاینده و سیما رفسنجانی نژاد در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.