نقش رایزنان کشاورزی در توسعه تجارت غذا

امروزه کشاورزی در همه کشورها، صنعتی تاثیرگذار است؛ چراکه از طریق این صنعت می توان امنیت غذایی کشور را تامین کرد. همچنین می توان از طریق صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای دیگر منفعت بسیاری را نیز کسب کرد. یکی از راه های توسعه صنعت کشاورزی در هر کشور، افزایش سهم آن در بازارهای جهانی است. دولت ها به روش های مختلفی سعی می کنند تا سهم محصولات کشاورزی کشور خود را در بازار جهانی افزایش دهند. یکی از این روش ها استفاده از رایزنان کشاورزی است. رایزنان کشاورزی متخصصینی هستند که با مذاکره در کشورهای گوناگون به افزایش سود تولیدات کشاورزی کمک می کنند. با وجود رایزن های کشاورزی توسعه صادرات محصولات کشاورزی افزایش پیدا می کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه بسیاری از کشورهای دنیا نظیر هلند، چین، ترکیه و … در سفارت خانه های خود در سایر کشورها، رایزن کشاورزی دارند. خدماتی که یک رایزن کشاورزی به عنوان مشاور در سایر کشورها دنیا، برای توسعه و بهبود بخش کشاورزی کشور مبدا انجام می دهد از اهمیت بالایی برخوردار است. رایزنان کشاورزی متخصصینی هستند که وظیفه مدیریت منابع کشاورزی را در راستای حفظ و گسترش آن ها با توجه به حفظ منابع زیست محیطی و زیرساخت های اقتصادی یک کشور، بر عهده دارند. این مشاوران متخصص، جریان مهمی از اطلاعاتی را فراهم می کنند که می تواند رفاه کشاورزان و سایر روستاییان را به دنبال داشته باشد. متأسفانه دولت ایران از چنین ظرفیتی غافل است و همین موضوع مانع از صادرات محصولات کشاورزی و درنهایت توسعه صنعت کشاورزی کشور می شود. در سال های اخیر، به دلیل عدم استقرار متخصصان و رایزن های کشاورزی در سفارتخانه های جمهوری اسلامی ایران، موقعیت های استراتژیک و تجاری بسیار خوبی درزمینه توسعه محصولات کشاورزی ازدست رفته است. در صورت فراهم شدن زیرساخت های مناسب جهت فرآوری محصولات کشاورزی در داخل و بازاریابی جهانی توسط رایزنان متخصص کشاورزی و تجارت و افزایش روابط تجاری با کشورهای منطقه، می تواند تعرفه های تجاری را تا حد قابل قبولی برای کشور کاهش دهد. در چنین شرایطی هزینه های تجارت با کشورهای منطقه و همچنین کشورهای اروپایی صرفه اقتصادی خواهد داشت. در کنار تمام بسترسازی های موردنیاز برای توسعه کشاورزی در وراء مرزهای داخلی، حمایت های دولتی و توسعه مراودات اقتصادی و سیاسی، وجود رایزن های کشاورزی از طریق کنسولگری ها به عنوان متخصص علمی-تحقیقاتی ضروری است. در این پژوهش سعی شده است که در وهله نخست به اهمیت بخش کشاورزی در ایران و مفهوم کشت فراسرزمینی و نقش رایزنان کشاورزی در این زمینه پرداخته شده است. درنهایت نیز پیشنهاداتی به منظور توسعه این صنعت از طریق رایزنی کشاورزی ارائه شده است.

اهمیت بخش کشاورزی در ایران

بخش کشاورزی پس از خدمات، مهم ترین و بزرگ ترین بخش اقتصادی کشور است و ازلحاظ تأمین مواد غذایی مصرف داخل و صادرات، از اهمیت بالایی برخوردار است. از بعد تاریخی، ایران یکی از سرزمین هایی است که به دلیل شرایط آب و هوایی و اقلیمی مناسب و همچنین توانایی ساکنین آن، دارای پتانسیل تولید محصولات متنوع کشاورزی است. در سال های اخیر منطقه جغرافیایی ایران با خشک سالی های متعددی مواجه بوده است. محدودیت منابع آب، هدر رفتن منابع آب در عملیات آبیاری زمین های کشاورزی (به دلیل کشت های نامناسب در مکان های جغرافیایی نامناسب)، آتش سوزی جنگل ها و خشک شدن هوا، افزایش آلودگی های آب و هوایی در مناطق صنعتی، فرسایش خاک (به دلیل عدم تغذیه خاک و همچنین عدم کشت محصول مناسب)، گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی نیمه صنعتی و بعضاً تمام صنعتی همگی از عواملی هستند که تولید و بازدهی بخش کشاورزی را تحت تأثیر قرار داده است. استراتژی هایی که در برنامه های توسعه طی سال های پس از انقلاب در بخش کشاورزی به خدمت گرفته شد، منجر به رونق و افزایش بازدهی این بخش در برخی سال ها شده است و سهم قابل توجهی در ایجاد ارزش افزوده در اقتصاد کشور داشته است. بر اساس آمار ثبت شده طی ده سال اخیر، روند تولید محصولاتی مانند گندم، برنج، جو، پسته، چغندرقند، حبوبات، سیب زمینی و پیاز باوجود نوسانات به طور کل افزایش داشته است. تولید سایر اقلام کشاورزی باوجود نوساناتی که طی این ده سال داشته، روند ثابتی را داشته است.

در شرایط کنونی، توجه و سرمایه گذاری دقیق و درست مالی و تحقیقاتی در بخش کشاورزی از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. دولت ها در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه از متخصصان علمی در بخش تحقیقات و برنامه ریزی های عملیاتی برای گسترش و ارتقاء بخش کشاورزی خود در سایر کشورهای دیگر، استفاده می نمایند. به گزارش رسانه ها، در ماه های منتهی به پایان زمستان ۱۳۹۹، تنها دو رایزن مستقر در کشورهای مقصد حضور دارند.

کشت فرا سرزمینی، روشی نوین در صنعت کشاورزی

در سال های اخیر به منظور استفاده حداکثری از زمین های قابل کشت در تمام نقاط دنیا، با توجه به حفظ منابع طبیعی، محیط زیست و شرایط اقلیمی، کشت فراسرزمینی موردتوجه بسیاری از دولت ها قرار گرفته است. در این نوع کشت، زمین از جانب فرد حقیقی، حقوقی و یا دولت اجاره، خریداری یا کسب امتیاز می شود و درنهایت محصول نهایی کشت شده، به کشور مبدا یا مقصد تجاری دیگر، صادر می شود. در حال حاضر در ۶۲ کشور جهان، کشاورزی فرا سرزمینی انجام می شود و قاره آفریقا میزبان ۴۲ درصد از کشت فرا سرزمینی است. کشت فرا سرزمینی در کشور ما، با توجه به محدودیت های منابع آب و از بین رفتن منابع خاک با در نظر گرفتن اهمیت حفظ ارزش غذایی محصولات کشاورزی و مقوله امنیت غذایی، موردتوجه وزارت کشاورزی و دولت قرار گرفته است. با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک ایران و شرایط بحرانی منابع آبی ایران برنامه ریزی و تحقیق متخصصان بین المللی کشاورزی در کشورهای منتخب برای کشت فراسرزمینی و رایزنی متخصصان کشاورزی دو کشور به جهت توافقی دوجانبه در این خصوص از اهمیت بالایی برخوردار است.

مزیت ایران در کشت محصولاتی همچون زعفران و پسته در سطح بین المللی مشخص و روشن است. تولید این دو محصول در ایران ازلحاظ نوع و کیفیت بالاترین درجه را در کل دنیا در اختیار دارد و با توجه به شرایط اقلیمی موردنیاز و میزان آب موردنیاز آن ها، ایران بهترین اقلیم برای کشت این دو محصول است و قابلیت ارتقاء و بهبود شرایط کشت را توسط متخصصین داخلی دارند؛ اما در مورد محصولات کشاورزی که نیازمند آب فراوان و آب وهوای مرطوب است، می تواند برای کشت های فراسرزمینی مورد تحقیق و مذاکره متخصصان و رایزنان قرار گیرد.

توسعه صنعت کشاورزی از طریق رایزنی

عدم هماهنگی میان تولیدکنندگان و صادرکنندگان، نبود نهادهای نظارتی و کنترلی دقیق و یکپارچه در حوزه صادرات محصولات کشاورزی، نبود استانداردهای سلامت مواد غذایی، عدم توجه به مسائل بازاریابی در سطح بین الملل، کمبود تحقیقات کاربردی در حوزه صادرات محصولات کشاورزی و بازاریابی محصول ازجمله مشکلاتی است که صنعت کشاورزی ایران با آن مواجه شده است. صادرات اقلام کشاورزی نیز در حال حاضر با محدودیت های تجارت آزاد مواجه است؛ به همین دلیل صادرات به صورت خام فروشی و بدون عایدی قابل توجه به چند کشور محدود صورت می گیرد که درنهایت به ضرر کشاورز، دولت و مردم است. به نظر می رسد که در شرایط فعلی طی دو مرحله می توان موقعیت کشور را در بازار جهانی بهبود بخشید:

• نخست آن که با استفاده از متخصصین و رایزنان کشاورزی، بازاریابی کشورهای مقصد صادرات و برقراری بستر تجاری مناسب با آن کشورها را می توان کلید زد؛
• دوم آن که افزایش توان مالی دولت و حمایت از تولیدات کشاورزی که ایران در آن با مزیت نسبی روبه رو است. همچنین ایجاد کارگاه ها و کارخانه هایی به جهت فرآوری این محصولات، می تواند علاوه برافزایش اشتغال، از خام فروشی محصولات تا حد خوبی جلوگیری شود. این راهکار نیز مستلزم برقراری روابط تجاری و بازاریابی تخصصی توسط رایزنانی است که از سوی وزارت جهاد کشاورزی ارزیابی و به وزارت امور خارجه معرفی می شوند.

جمع بندی

صنعت کشاورزی یکی از مهم ترین بخش های هر کشوری است. دولت های مختلف سعی می کنند تا به کمک تدابیر گوناگون به توسعه صنعت کشاورزی خود توجه کنند. یکی از این راه ها استفاده از رایزن کشاورزی است. رایزن کشاورزی به کسی گفته می شود که در سفارت خانه  ها فعالیت می کند و تلاش می کند تا با مشاوره دادن به سفیر به افزایش سهم کشور خود در بازار محصولات کشاورزی کشور مقصد کمک می کند. در این پژوهش به رایزنان کشاورزی پرداخته شده است و این که چگونه می توان به کمک این روش صنعت کشاورزی را توسعه داد. در پایان نیز پیشنهاد شده است که از متخصصین و رایزنان کشاورزی برای رایزنی در کشورهای مقصد در زمینه صادرات استفاده شود و همین طور کارگاه ها و کارخانه هایی برای فرآوری محصولات کشاورزی افتتاح شود تا از خام فروشی این محصولات جلوگیری شود.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.