اولویت های پیشنهادی نظام آموزش عالی و تحقیقات در برنامه هفتم توسعه

نظام آموزش عالی و تحقیقات به عنوان پیشران توسعه و پیشرفت در حوزه های مختلف صنعت، خدمات، کشاورزی و … نقش و تاثیر ویژه ای در برنامه های دولت دارد. برنامه هفتم توسعه در ایران یک برنامه ریزی جامع برای توسعه کشور است که به تعیین اولویت ‌ها و اقدامات در زمینه ‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی و … می ‌پردازد. لذا  با در نظر گرفتن اهمیت این موضوع، بررسی وضعیت موجود نظام آموزش عالی و پیشنهاد اولویت های دولت در این حوزه و برخی اقدامات قابل انجام جهت نیل به این اولویت ها ضروری به نظر می رسد.

ضرورت و اهداف پژوهش

اهمیت و تاثیر نظام های آموزش عالی و تحقیقات بر پیشرفت کشورها و سرعت توسعه آن ها بر کسی پوشیده نیست. تربیت نیروی انسانی متخصص، تولید علم و ارائه راه حل برای مشکلات و مسائل حوزه های مختلف ازجمله مهمترین ماموریت هایی است که این نظام ها برعهده دارند. بنابراین می توان گفت برنامه ریزی و تکیه بر نقشه راه مبتنی بر وضعیت حال و آینده نظام آموزش عالی، از ضروری ترین اقداماتی است که به عنوان امری فرابخشی باید مورد توجه دولت ها قرار گیرد. همچنین با درنظر گرفتن اینکه  برنامه هفتم توسعه آخرین برنامه در تحقق اهداف چشم انداز ۱۴۰۴ و همچنین اولین برنامه در پیاده سازی رهنمودهای گام دوم انقلاب اسلامی است، توجه به اولویت ها به منظور جهت دهی واقع گرایانه و منطبق با نیازهای کشور در طول سال های این برنامه از دیگر ضروریات زمان حال به نظر می رسد. از همین رو ضرورت دارد ظرفیت ها و نیازهای نظام آموزش عالی و تحقیقات کشور متناسب با شرایط و ملاحظات آن برنامه ریزی و جهت دهی شوند. بنابراین عواملی مانند شرایط اقتصادی کشور، تجربه شیوع ویروس کرونا، تحول سریع دانش، فناوری ها و مهارت های مرتبط با آن ها و … عوامل تعیین کننده اولویت بندی برنامه های نظام آموزشی عالی و تحقیقات کشور در این برهه هستند.

ویژگی های اولویت های پیشنهادی نظام آموزش عالی و تحقیقات در برنامه هفتم توسعه

به منظور عملیاتی شدن، افزایش قابلیت اجرا و نظارت پذیری برنامه ها لازم است علاوه بر اولویت بندی برنامه ها ویژگی های دیگری در تبیین هر برنامه لحاظ شود که در ادامه به آن ها پرداخته خواهد شد:

• اصل شفافیت و جهت دهنده بودن: اصل حاضر به این مهم اشاره دارد که برنامه ها باید فاقد ابهام بوده و جهت یا اولویت معینی را مشخص نماید. برخورداری برنامه از این اصل، این اطمینان را به کنش گران و ذینفعان می دهد تا به آنچه که در عمل و به هنگام پیاده شدن برنامه قرار است رخ دهد، آگاهی داشته باشند.
• اصل شاخص پذیری و قابل ارزیابی و رصد بودن: به طور کلی سیاست ها و برنامه ها باید به گونه ای بیان شوند که بتوان در قوانین مربوطه، آیین نامه ها و دستورالعمل ها به وضوح شاخص های لازم را به منظور رصد و ارزیابی آن ها گنجاند. ازجمله فواید شاخص پذیری امکان نظارت بر تحقق برنامه، انطباق پذیری قوانین برنامه با اسناد بالادستی و پایش دوره ای میزان تحقق اهداف است.
• ضمانت اجرایی: برنامه ها باید به گونه ای تدوین شوند که از نظارت پذیری بالایی برخودار باشند. واضح است که اثربخشی این دسته از اولویت ها به هنگام اجرا بسیار بیشتر از برنامه هایی است که فاقد این ویژگی هستند.

وضعیت موجود نظام آموزش عالی و تحقیقات

در تحلیل اولیه آمار کمی وکیفی موجود می توان نتیجه گرفت که نظام آموزش عالی کشور در عمر کمتر از یک قرن به نسبت سایر نظام های آموزش عالی دنیا با چندین قرن سابقه، عملکرد مفیدی داشته است. لکن برای ارائه تصویر واقعی و شفاف از وضعیت علم، فناوری و نوآوری کشور و کیفیت عملکرد نظام آموزش عالی و تحقیقات لازم است وضعیت موجود مورد توجه قرار گیرد. بنابراین لازم است چالش ها، بحران ها و پیشران های نظام آموزش عالی که جزئی از واقعیت های آموزش عالی کشور هستند، مورد توجه قرار گیرند.

بررسی وضعیت دستگاه های دولتی و غیر دولتی

منظور از دستگاه های دولتی، “وزارت علوم، تحقیقات و فناوری” و “وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی” و منظور از وضعیت دستگاه های غیردولتی، “دانشگاه آزاد” و “دانشگاه های غیر انتفاعی” است.

دانشگاه های تحت پوشش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری عبارت اند از: دانشگاه های سراسری، پیام نور، علمی – کاربردی، دانشگاه فنی و حرفه ای و دانشگاه فرهنگیان.

چالش های آموزش عالی

به منظور دستیابی به اولویت های اساسی دولت سیزدهم در برنامه ریزی برای نظام آموزش عالی لازم است که چالش های آن را بررسی نمود که چالش های اصلی به شرح زیر می باشند:

• ضعف در انسجام نظام حکمرانی و سیاستگذاری آموزش عالی: این چالش شامل تعدد نهادهای تصمیم گیر و سیاستگذار در ساختار نظام آموزش عالی کشور، مشخص نبودن نظام تعاملی و نبود هماهنگی میان نهادها در ساختار نظام آموزش عالی کشور می باشد.
• ماموریت گرا و نیازمحور نبودن پژوهش های دانشگاهی: این چالش شامل فقدان نظام نیازسنجی پژوهش در کشور، اعمال بودجه ریزی سرانه محور و مبتنی نبودن بر بودجه ریزی عملیاتی و اجرایی نشدن سند آمایش آموزش عالی می باشد؛
• متناسب نبودن آموزش های دانشگاهی با نیازهای بازار کار: این چالش شامل کم توجهی به بازنگری و به روزرسانی رشته های دانشگاهی و سرفصل های آموزشی متناسب با نیاز جامعه و بازار کار و تحولات فناورانه و اجرایی نشدن سند آمایش آموزش عالی می باشد.

باقی چالش ها عبارت اند از: ناکارآمدی نظام سنجش و پذیرش، کم توجهی به رشته های علوم پایه، ضعف ارزیابی و نظارت در نظام آموزش عالی، ارتقا نیافتن تولید علم براساس مبانی اسلام و نیازهای بومی، بیکاری فارغ التحصیلان، نبود ارتباط مناسب با صنعت و ضعف نظام جذب و ارتقای هیئت علمی. شرح تفصیلی باقی چالش ها در متن اصلی گزارش موجود است.

اولویت های پیشنهادی برای دولت سیزدهم

به عنوان نمونه، از اولویت های مطرح شده در متن گزارش اصلی برای دولت سیزدهم، می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• انسجام بخشی ساختار سیاست گذاری: از الزامات اساسی دستیابی به اهداف و چشم اندازهای نظام آموزش عالی، وجود انسجام و هماهنگی در نظام سیاست گذاری این حوزه است. بررسی ساختار سیاست گذاری نظام آموزش عالی کشور نشان می دهد که نهادهای متعددی در جایگاه های دولتی و حاکمیتی وجود دارد. فقدان انسجام و هماهنگی میان نهادهای یاد شده می تواند علاوه بر عملکرد و خروجی نظام آموزش عالی، بر عملکرد سایر دستگاه ها نیز تاثیرگذار باشد. راهبردها و اقدامات اساسی جهت بهبود انسجام بخشی ساختار سیاست گذاری عبارتند از: بازبینی قوانین تشکیل و اساسنامه های نهادهای دخیل در اداره آموزش عالی، مشخص کردن حدود مدیریت و مرزبندی وظایف و ماموریت های نهادهای دخیل در اداره کردن آموزش عالی.
• تبدیل علم به ثروت و قدرت و توسعه و تقویت اقتصاد دانش بنیان: نظام آموزش عالی و تحقیقات تاکنون نتوانسته است در حل مسائل، رفع نیازهای جامعه و تولید ثروت کشور نقش اساسی ایفا نماید. ارتباط ضعیف دانشگاه ها با بازار و جامعه، ناکارامدی نظام ارتقای اعضای هیئت علمی و پذیرش بی ضابطه دانشجویان تحصیلات تکمیلی بخشی از مهمترین چالش هایی است که نظام آموزش عالی و تحقیقات کشور با آن مواجه است. عواملی که باعث شده است نظام آموزش عالی و تحقیقات نتواند با بخش صنعت و بازار به نحو مطلوبی ارتباط برقرار نماید و در حل چالش ها و مسائل کشور و همچنین تولید ثروت برای کشور نقش آفرینی کنند. راهبردها و اقدام های اساسی جهت تبدیل علم به ثروت و قدرت و توسعه و تقویت اقتصاد دانش بنیان تحلیل عبارتند از: حمایت از پژوهش های کاربردی و تقاضامحور، ساماندهی پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی برمبنای نیازها و ظرفیت های بومی و به روزرسانی مواد و تجهیزات آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی.
• ارتقای کیفیت آموزش عالی: باتوجه به بررسی های انجام شده در این راستا، بخش قابل توجهی از بیکاران کشور را خروجی های نظام آموزش عالی تشکیل می دهند. از علل بیکاری دانش آموختگان می توان به غفلت از آموزش های مهارت محور، عدم تناسب برنامه درسی برخی از رشته های تحصیلی با نیاز دانشجویان و جامعه و توجه صرف به محفوظات ذهنی اشاره کرد که سبب شده که دانشجویان از مهارت پایین برخوردار باشند و بعد از دانش آموختگی در انتخاب و یافتن شغل با مشکلاتی مواجه شوند. راهبردها و اقدام های اساسی جهت ارتقای کیفیت آموزش عالی عبارتند از: تقویت نظارت بر عملکرد و ارزیابی های دوره ای از کیفیت خروجی های دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و بازطراحی نقش و کارکرد آموزش عالی مبتنی بر آمایش آموزش عالی و ماموریت گرایی دانشگاه ها.

جمع‌بندی

باتوجه به اهمیت و تاثیر نظام های آموزش عالی و تحقیقات بر پیشرفت کشورها و سرعت توسعه آن ها، جهت عملیاتی شدن، افزایش قابلیت اجرا و نظارت پذیری برنامه ها لازم است اصول شفافیت و جهت دهنده بودن، شاخص پذیری و قابل ارزیابی و رصد بودن و ضمانت اجرایی رعایت شود. بررسی ها نشان می دهد که نظام آموزش عالی در عمر کمتر از یک قرن به نسبت سایر نظام های آموزش عالی دنیا با چندین قرن سابقه، عملکرد مناسبی داشته است ولی به دلیل چالش هایی چون ضعف در انسجام حکمرانی آموزش عالی، نیازمحور نبودن پژوهش های دانشگاهی و متناسب نبودن آموزش های دانشگاهی با نیازهای بازار کار، نتوانسته است در حل مسائل، رفع نیازهای جامعه و تولید ثروت کشور نقش اساسی ایفا نماید. با توجه به وضعیت ترسیم شده و همچنین چالش های احصاء شده، اولویت های اصلی که نیاز است تا در برنامه هفتم توسعه مورد توجه قرار گیرد عبارتند از: انسجام بخشی ساختار سیاست گذاری، مشخص کردن حدود مدیریت و مرزبندی وظایف آموزش عالی و ارتقای کیفیت آموزش عالی.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط هادی یوسفی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.