پاردایم دین مناسکی و مواجهه با چالش جدی کرونا

نهاد دین در دو دهه اخیر تحت تاثیر روندهایی که از آن می توان به پارادایم دین مناسکی نام برد فرم خاصی پیدا کرده است. پارادایم فعلی منجر به ایجاد فضایی تک گو محور در دین شده و با فضای جدید  جامعه که گفتگو محور است قرابتی ندارد. محدودیت های کرونایی منجر به برگزاری مراسمات و مناسک دینی به صورت مجازی و آنلاین شده که در این زمینه مورد اقبال واقع نشد. بنابراین کرونا را می توان بعنوان فرصتی برای تغییر پارادایم تبلیغ و شبکه سازی کنشگران دینی در جمهوری اسلامی با توجه به شرایط جدید جامعه پنداشت.

ضرورت و اهداف پژوهش

کرونا عامل تعطیلی حرم ها، مساجد، حسینیه ها، مناسک دینی و اجتماعات مذهبی شده است و مشخص نیست شرایط شبه قرنطینه و فوق العاده کرونایی تا چه زمانی و به چه صورتی ادامه خواهد یافت. رو در رو شدن کرونا با نهاد دین یکی از مسائل خاصی است که در حال رخ دادن است. بنا بر دیدگاه اسلامی ما، چالش ها را نباید تهدید تلقی کرد. با این دیدگاه ، نظام های حکمرانی نیز زمانی در چالش کرونا موفق خواهند بود که موضعی مناسب در مواجهه با این اتفاق بگیرند و از بحران های پیش آمده -که مانند تب، وجود و گسترش بیماری را  زودتر هشدار می دهد- برای آسیب شناسی، اصلاح و بازسازی نظام های خود بهره ببرند. کرونا را باید تکانه بزرگی دانست که در مدت زمانی به نسبت طولانی، به حاکمیت و جامعه ایرانی اعمال شده و آثار ماندگاری در شکل دهی آینده دین در ایران باقی خواهد گذاشت. بنابراین ضروریست به بررسی ابعاد این تأثیرات بر نهاد رسمی دین در ایران و عکس العمل متناسب با آن پرداخت.

روندهای موجود در سازمان اجتماعی دین در دو دهه اخیر

فرم نهاد دین به لحاظ جامعه شناختی و موقعیت آن در نظام جمهوری اسلامی و به ویژه در دوران پس از جنگ، تحت تأثیر روندهای خاصی به تدریج به وضع کنونی در آمده است.

یکی از این روندها را می توان «افول نقش معرفتی- فرهنگی و افزایش نقش اجتماعی دین» دانست.  همانطور که دیده شده است گروهی از روحانیونِ درگیر در مسائل معرفتی و فرهنگی، از فضای عمومی و اجتماعی کشور به درون سازمان های اداری و آموزشی رفته اند و به مسائل تخصصی و آکادمیک مشغولند. فرم نظام سیاسی و دینی در جمهوری اسلامی به گونه  ایست که «افول مرجعیت دینی» را ایجاب کرده است. در مسائل مختلف مثل فتوای حرمت تماس تصویری، یا ربوی بودن عقود بانکی، نظر مراجع در سیاست های رسمی نافذ نیست. در سال های اخیر تنها در موارد مشخصی مثل تعطیلی مناسبات مذهبی  در شرایط کرونایی و یا حمایت از پزشکان در مقابل حملات هواداران طب اسلامی و همینطور ورود زنان به ورزشگاه بوده که نظر مراجع مورد توجه قرار گرفته که در هر سه این موارد دیدگاه مراجع با دیدگاه دولت مرکزی همسو بوده است.

روندهای دیگری نظیر «وابستگی اقتصادی بیشتر روحانیت به منابع دولتی»، «آمیخته شدن نهاد دین با شبکه های سیاسی خاص»، «نگاه منفی به فضای مجازی»، «رشد مداحان و افزایش اهمیت مداحی پاپ»، «تلویزیونی شدن تبلیغ دینی» و … منجر به تغییر فرم نهاد دین شده است که می توان از آن به «پارادایم دین مناسکی» تعبیر کرد. این پارادایم، نهاد دین را به شکلی اجتماعی، متمرکز، بوروکراتیک، مناسکی، ناسیونالیستی، توده ای، مداح محور، فرقه ای و متداخل با شبکه سیاسی، نظامی و رسانه ای در آورده است.

روندهای پیشین تضعیف پارادایم دین مناسکی و گسلهای موجود

در رابطه با چالش های ذکر شده، گسل های بزرگی از قبل در جامعه ایران وجود داشته ‎اند و از منظر جامعه شناختی کلان، تکانه کرونایی به تشدید این گسل ها می انجامد. برخی از گسل های اصلی که در واگرایی از پارادایم دین مناسکی در دو دهه اخیر شکل گرفته ‎اند عبارتند از:

گسل مجازی-رئال

از میانه دهه ۱۳۸۰شمسی و با ورود اینترنت و گوشی های هوشمند به ایران، تلویزیون با حضور قدرتمند عصر اطلاعات و ارتباطات به چالش کشیده شد. تلویزیون قبلا در چالش با برخی تحول رسانه ای یعنی نوار موسیقی، ویدیو و ماهواره با تأکید بر سیاست فیلترینگ موقعیت مسلط خود را حفظ کرده بود، اما این سیاست ها تا کنون بخاطر ماهیت متفاوت ارتباطی در فضای مجازی  با موفقیت چندانی روبرو نبوده است.

گسل نخبگانی-حوزوی

شبهات دینداری نخبگان تا پیش از دهه نود بیشتر به مباحث کلام سیاسی و موارد خاصی مثل حجاب مربوط می شد و به همین دلیل آرایش تبلیغ دینی برای نخبگان نیز در کلاس ‎های درس اختصاص داشت اما پژوهش ها نشان می دهد که عملکرد تبلیغی روحانیون در میان نخبگان موفق نبوده و موجی از سکولاریسم عقیدتی و سیاسی و حتی الحاد علمی در میان نخبگان در حال شیوع است.

گسل جنسیتی

یکی از جلوه های عمده پارادایم دین مناسکی  در حوزه زنان است. همانطور که در ماجرای «قتل ناموسی رومینا» دیده شد، مناقشه بر سر عناصری از پارادایم دین مناسکی که با زنان برخورد دارد (مثل حجاب اجباری، رابطه با جنس مخالف، غیرت و ناموس، پدرسالاری، کنترل خانوادگی، آبرومداری سنتی و ..) از قبل وجود داشته است.

گسل نسلی

بیشترین فاصله نسلی در ایران میان نسل حاکمان (متولدین دهه ۲۰ و ۳۰) نسل نوجوانان (متولدین دهه۸۰) است که اختلاف بسیاری در عقاید، باورها، سبک زندگی، شرایط بین المللی و … دارند. به نظر می رسد امروزه جوانان دهه هشتادی برای تطبیق دینداری با شرایط خودشان (مثلاً از طریق موسیقی، آرایش، روابط دختر و پسر و …) مسیری متفاوت از پارادایم دین مناسکی و مقاصد آنرا طی می کنند.

نادرستی راهبرد مناسک مجازی

در شرایطی که کرونا چالشی جدی برای پارادایم دین مناسکی محسوب می شود، «فضای مجازی» به عنوان تنها امکان ادامه روابط اجتماعی در شرایط کرونایی، موقعیتی بسیار اساسی پیدا کرد. پارادایم دین مناسکی تصور کرده است که با مجازی کردن مناسک دینی توانسته جایگزینی قابل قبول برای خود بیابد. در این پژوهش ۲۰ استدلال آورده شده است که پارادایم دین مناسکی قابل تداوم در محیط کرونایی-مجازی نیست.  بر خلاف تصور پارادایم دین مناسکی، فضای مجازی نه تنها ابزاری نو برای تداوم و توسعه این پارادایم نیست، بلکه قلمرو کاملاً جدیدی است که محل ظهور و انباشت همه نیروهای واگرا و انشعاب و فاصله گیری، انتقاد، اعتراض و مخالفت با پارادایم دین مناسکی است.

اقدامات پیشنهادی برای بازسازی در نهاد دین

پارادایم دین مناسکی امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند ایده های اصلاحی و تحولی است. نحوه عملکرد و تعیین مسیر پارادایم دین مناسکی موقعیت سه شبکه اصلی کنشگران صحنه یعنی «روحانیون و مداحان»، «فضای مجازی» و «دولت» را در سال های آتی تعیین می کند.

پیشنهاد راهبردی، تأکید بر محور گسل مجازی- رئال و گذار از پارادایم دین مناسکی به پارادایم «دین در فضای مجازی» است که به طور کلی از طریق فاصله گرفتن نهاد دین از محور متمرکز تلویزیونی و نزدیک شدن به محور دیالوگ گونه و نامتمرکز فضای مجازی حاصل می شود. پارادایم «دین در فضای مجازی» مستلزم ظهور شبکه ای از کنشگران دینی ترمیم گر است که تیپ متفاوتی از مبلغین، روحانیون، مداحان و شبکه مذهبی کنونی را پدید می آورد.

جمع بندی

کرونا چالشی جدی در مقابل فضای جدید شکل گرفته از دین با نام پارادایم دین مناسکی است. کرونا برای این فضای جدید دینی فرصتی ایجاد کرده است که نقاط ضعف خود را شناسایی کند. بنابراین ضروریست با شناخت عوامل ایجاد چنین فضایی از دین به تطبیق نهاد دین با شرایط جدید پرداخت. در این پژوهش تصویری کلان از نحوه ظهور «پارادایم دین مناسکی» در دو دهه اخیر و  روندهای پیشین تضعیف این و گسل های موجود ارائه شده است. بر خلاف تصور که فضای مجازی ابزاری برای تداوم و توسعه این پارادایم در شرایط جدید است، این فضا محلی برای ظهور و انباشت همه نیروهای واگرا و مخالفت با پارادایم دین مناسکی است.

پیشنهاد اینست که از پارادایم «دین مناسکی» گذار کرد و به پارادایم «دین در فضای مجازی» برسیم. این گذار از طریق فاصله گرفتن از محور متمرکز تلویزیونی و نزدیک شدن به محور دیالوگ گونه و نامتمرکز فضای مجازی حاصل می شود.

این مطالعه در اندیشکده راهبردی مهاجر توسط محمدحسین بادامچی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.